Provincies en waterschappen blijven onbekend

Het verkiezingsmandaat van Provinciale Staten en algemene bestuursleden kent beperkingen. Een zichtbare, actieve opstelling van Statenleden en algemene bestuursleden van waterschappen zou kunnen helpen dat mandaat te versterken, aldus kiezersonderzoek in provincies en waterschappen.

Winst BBB

‘Burgers en boeren in beweging’ heet het kiezersonderzoek in provincies en waterschappen van 2023 van onderzoekers van de universiteiten van Utrecht, Twente en Leiden onder regie van Hans Vollaard, universitair hoofddocent politicologie aan de Universiteit Utrecht. Niet toevallig natuurlijk, verklaart Vollaard in zijn inleiding. De provinciale staten en waterschapsverkiezingen van 2023 trokken vooral aandacht door de hoogste opkomst sinds 1987 en door de winst van de BoerBurgerBeweging (BBB).

Ruime media-aandacht

Waar het eerste kiezersonderzoek in provincies en waterschappen (PWKO 2020) meer zicht op het middenbestuur verschafte, is in dit tweede kiezersonderzoek (PWKO 2023) nagegaan of en hoe deze twee bestuurslagen meer democratisch tot leven zijn gekomen. Kwesties als droogte, wateroverlast, de verdeling van ruimte over bijvoorbeeld windmolens, landbouw, woningen en waterberging en natuurherstel (met name stikstof) hadden immers ruim aandacht gekregen in de media in aanloop naar de verkiezingen. Kwesties waarop provincies en waterschappen juist mede invloed op kunnen uitoefenen. Of stonden deze verkiezingen toch vooral in het teken van de landelijke politiek en de verkiezingen voor de Eerste Kamer?

Niet bekender

Uit het vorige PWKO bleek dat provincies en waterschappen redelijk onbekend en onbemind waren. Zou dat nu anders zijn? In ieder geval vond ‘slechts’ 31 procent het ‘moeilijk’ om de vragenlijst in te vullen. De vorige keer was dat nog 42 procent. Nu was het percentage in overeenstemming met het percentage dat het moeilijk vindt om een vragenlijst over de gemeenteraadsverkiezingen in te vullen. Uiteindelijk hebben 2800 mensen de lijst ingevuld. Maar veel bekender en beminder zijn provincie en waterschap niet geworden, ontdekten Harmen Binnema en Lisanne de Blok (Universiteit Utrecht).

Geen invloed op dagelijks leven

Minder dan de helft van de inwoners denkt dat de provinciale politiek invloed heeft op het dagelijks leven en meer dan de helft heeft geen interesse in de provinciale- en waterschapspolitiek. Wel is de interesse in de provinciale en waterschapspolitiek toegenomen in de afgelopen drie jaar, terwijl de interesse in de nationale politiek gelijk is gebleven. Ook is de mate waarin mensen zich verbonden voelen met hun provincie toegenomen. Verder zijn over het algemeen ouderen, inwoners met een hbo/wo-achtergrond of uit minder stedelijk gebied bekender met het reilen en zeilen van provinciale en/of waterschapspolitiek en zijn inwoners van grensprovincies vaker meer geïnteresseerd in de provinciale politiek dan inwoners van randstedelijke provincies.

Krappe voldoende

Het vertrouwen in de democratie in provincies en waterschappen is niet hoog en zelfs gedaald ten opzichte van drie jaar geleden. Nog meer dan bij die vorige meting wordt dit oordeel beïnvloed door een groot deel dat ‘weet niet’ heeft ingevuld. Zowel bestuur als volksvertegenwoordiging in provincies en waterschappen krijgt een krappe voldoende (5,5). Politiek cynisme is slechts beperkt aanwezig, bleek de onderzoekers. Volgens een meerderheid trekken politici zich wel wat aan van de mening van kiezers en maakt het ook uit welke partijen de verkiezingen winnen.

BBB stuwde opkomst

Onderzoeker Henk van der Kolk (Universiteit Twente) is nagegaan wat stemmers en niet-stemmers kenmerkt en wat de hogere opkomst in 2023 verklaart. Die nam vooral toe in niet-stedelijke gebieden in het oosten van het land. In het westen van het land daalde de opkomst juist in enkele stedelijke gebieden. Omdat er veel meer kiesgerechtigden in het ‘verstedelijkte westen’ wonen, steeg de opkomst slechts met enkele procentpunten. De deelname van de BBB heeft ervoor gezorgd dat meer kiezers die in het verleden niet stemden naar het stemlokaal gingen. Theoretisch opgeleiden en ouderen stemmen wel vaker dan praktisch opgeleiden en jongeren, omdat ze meer kennis over en meer interesse in provinciale politiek hebben.

Bestuurders onbekend

Onderzoekers Tim Mickler en Simon Otjes (Universiteit Leiden) gingen na wat de stemkeuze van kiezers heeft bepaald. Kiezers blijken te stemmen op partijen die hun standpunten delen over provinciale thema’s en waterschapsthema's, zoals klimaat en landbouw. Die stemmers zijn wat betreft inhoudelijke thema’s dus goed vertegenwoordigd in de besturen, wordt geconcludeerd. Wie de bestuurders dan zijn is een ander verhaal. Een meerderheid van de kiezers weet niet wie er in het bestuur zit en een substantiële minderheid weet ook niet hoe die functioneren. Hierop worden zij dan ook niet afgerekend. Kiezers die ontevreden zijn met het landelijke kabinet straffen landelijke partijen wél af bij de verkiezingen van provinciale staten en waterschappen.

Nationale politiek dominant

Ondanks de weliswaar toegenomen media-aandacht en de hogere opkomst, zijn de provinciale en waterschapsdemocratie maar weinig (meer) tot leven gekomen bij de verkiezingen van 2023, is de conclusie van Vollaard, Binnema en De Blok. Er is iets meer interesse, maar de provincie en het waterschap blijven vooral onbekend onder inwoners, terwijl de nationale politiek dominant blijft in het stemgedrag. Het verkiezingsmandaat van Provinciale Staten en algemene bestuursleden kent ook beperkingen. Het vertrouwen in volksvertegenwoordigers is beperkt en nieuw verkozen bestuurders zijn geen correcte afspiegeling van de bevolking naar sociale achtergronden. Algemene standpunten van kiezers en hun partijen komen redelijk overeen, maar standpunten van niet-stemmers wijken af van kiezers, terwijl onduidelijk blijft wat zij in concrete kwesties in provincie en waterschap wensen.

Zichtbare, actieve opstelling

Volgens Vollaard cs. zou een zichtbare, actieve opstelling van Statenleden en algemene bestuursleden van waterschappen kunnen helpen om dat verkiezingsmandaat te versterken. Vertegenwoordigers kunnen zo vertrouwen winnen onder inwoners en beter te weten komen wat inwoners wensen. En zo worden inwoners op hun beurt in staat gesteld om een oordeel te vellen over het handelen van hun volksvertegenwoordigers bij de volgende verkiezingen. ‘Wie weet dat zo bij de komende provinciale en waterschapsverkiezingen van 2027 meer burgers en boeren in beweging komen om zich uit te spreken over de provinciale en waterschapspolitiek, en niet zozeer over de nationale politiek.’