Beperkingen aan blokkade-acties zijn mogelijk

Het kan voor een burgemeester gerechtvaardigd zijn beperkingen te stellen aan demonstraties waarbij bijvoorbeeld een snelweg wordt geblokkeerd. Dat zei universitair hoofddocent demonstratierecht van de Rijksuniversiteit Groningen Berend Roorda tegen Tweede Kamerleden die zich lieten bijpraten over dit grondrecht. Hij verwees onder meer naar een eerdere uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over boeren in Litouwen die drie snelwegen hadden geblokkeerd.

Opgelegde beperkingen gerechtvaardigd

Het hof bepaalde dat een blokkade inderdaad onder de reikwijdte van het demonstratierecht valt. ‘Maar tegelijk was het antwoord op de tweede vraag ook dat de opgelegde beperkingen gerechtvaardigd waren’, zei Roorda. Wat die beperkingen precies waren, zei hij niet. Het hof was het volgens hem zelfs eens met de gevangenisstraffen die de actievoerders waren opgelegd, zestig dagen voorwaardelijk, en een meldplicht. Volgens Roorda toont de uitspraak aan dat beperkingen mogelijk zijn.

Geen onbeperkt recht

In Nederland is ook sprake van snelwegblokkades door klimaatactivisten. Dat gebeurde de afgelopen periode op de A12, de grootste toegangsweg naar Den Haag. Dit weekend wil Extinction Rebellion daar opnieuw tot actie overgaan. De burgemeester van Den Haag Jan van Zanen verzet zich daartegen en wil dat de demonstratie elders in de stad plaatsheeft. Op een vraag van de Partij voor de Dieren hierover zei Roorda dat het demonstratierecht ‘geen onbeperkt recht is’. ‘Dus er kunnen wel degelijk beperkingen aan worden gesteld. En of dat nou groepen als Pegida zijn, of boeren, of klimaatactivisten, dat maakt niet uit. Als zij dag in dag uit die snelweg willen blokkeren, dan zijn er wel degelijk beperkingsmogelijkheden."

Proportioneel optreden

Volgens de juridisch expert mag een burgemeester aangeven dat de weg niet mag worden geblokkeerd ‘vanwege gezondheid van anderen, of vanwege de vrees voor wanordelijkheden of vanwege verkeersbelangen. Al is over dat laatste discussie over in hoeverre dat een beperkingsgrond mag opleveren’, aldus Roorda. Bovendien wijst hij erop dat demonstranten zich aan de wet moeten houden. ‘En als ze dat niet doen, kan daar ook tegen worden opgetreden’, al moet dat volgens hem wel altijd proportioneel zijn.

Sinterklaasoptocht geen grondrecht

Actievoerders waarschuwden tijdens dezelfde sessie dat het demonstratierecht in Nederland onder druk staat. De lokale overheid verandert tijdens het spel regelmatig de spelregels en er wordt te vaak te veel geweld gebruikt, zeiden klimaatactivist Jelle de Graaf van Extinction Rebellion, Jerry Afriyie van Kick Out Zwarte Piet en Agractie-voorzitter Bart Kemp. ‘Het demonstratierecht is belangrijker dan een sinterklaasoptocht’, betoogde Afriyie. ‘Het demonstratierecht is een grondrecht, een sinterklaasoptocht niet.’ Als een demonstratie van Kick Out Zwarte Piet al wordt verboden, moet eenzelfde verbod gelden voor de intocht van Sinterklaas, vindt Afriyie. Hij roept burgemeesters op naar de ervaringen van demonstranten te luisteren. ‘We hebben vaak te maken met vijandig publiek.’

Vertrouwen is broos

De Graaf stelde dat de overheid het vertrouwen van vreedzame demonstranten ‘geknakt’ heeft, en dat de overheid de eerste stap moet zetten om dat vertrouwen te herstellen. Kemp vindt dat de lokale overheid vooraf duidelijkheid moet geven over de spelregels die voor een demonstratie gaan gelden. Daar is hoofdofficier van het arrondissementsparket Amsterdam, René de Beukelaer, het roerend mee eens. ‘We moeten regels afspreken en ons daaraan houden.’ Hij vindt ook dat moet worden geïnvesteerd in het ‘veel te broze’ vertrouwen van demonstranten aan de ene kant en het lokale bestuur, politie en het Openbaar Ministerie aan de andere kant.

Geweld soms onvermijdelijk

Politiechef Frank Paauw van de eenheid Amsterdam benadrukte dat de politie ‘naar eer en geweten’ het grondrecht tot demonstreren beschermt en faciliteert. Hij voegde daaraan toe dat geweld in soms ‘onvermijdelijk’ is. De politie is in dialoog met onder meer actievoerders om te leren van demonstraties, zei hij. Drie wetenschappers en directeur Dagmar Oudshoorn van Amnesty International spreken van wederzijds wantrouwen. In hun ogen zijn de regels niet altijd duidelijk en hebben kleinere gemeenten weinig ervaring met demonstraties en dat kan schadelijk zijn voor actievoerders. Overheden moeten hun kennis delen en ook actievoerders moeten zich bewust zijn van hun verantwoordelijkheden, vinden ze.

Elke dag snelweg bezetten

Het demissionaire kabinet wil dat actievoerders van Extinction Rebellion ergens gaan demonstreren waar dat is toegestaan. De actiegroep wil vanaf zaterdag elke dag de snelweg A12 bezetten. ‘Heel erg jammer’, zegt justitieminister Dilan Yeşilgöz. Er zijn volgens haar ‘maar een paar regels’ waar demonstranten zich aan moeten houden. ‘Dat is in ieder geval dat burgemeester, politie en openbaar ministerie beoordelen of het op die plek kan’, aldus de bewindsvrouw. Het demonstratierecht is iets ‘wat we moeten blijven koesteren en beschermen’, maar op deze manier zijn veel politiemensen bezig met de demonstratie. Dit terwijl agenten zich ook met belangrijkere zaken kunnen bezighouden, aldus Yeşilgöz, zoals ‘boeven vangen’.

Onveilige situaties

De klimaatdemonstranten willen dat het kabinet stopt met het verstrekken van fossiele subsidies. Het gaat hier om directe of indirecte steunregelingen aan projecten waar fossiele (en dus vervuilende) brandstoffen mee gemoeid zijn. ‘Ik begrijp dat mensen de straat op gaan voor meer klimaatactie’, zegt verantwoordelijk klimaatminister Rob Jetten. ‘Mijn oproep zou wel zijn: ga demonstreren op plekken waar dat ook mag’, zegt ook hij. ‘Het bezetten van snelwegen kan tot onveilige situaties leiden.’