‘Ik lag onder een vergrootglas’

Afgelopen februari werd Sam Schwencke, toen nog ambtenaar bij de gemeente Den Haag, gearresteerd bij een blokkadeactie in Den Haag. Daarna liet haar werkgever haar aanvullende voorwaarden ondertekenen die haar demonstratierecht beperkten. De weken daarna voelde ze de ‘angstcultuur’ op kantoor. Ze heeft onlangs ontslag genomen. ‘Om me weer vrij te kunnen voelen’.

Blokkadeactie

‘Zo, ik heb het gedaan. Dubbel ontslag. Vanaf 1 juni stop ik bij gemeente Den Haag als klimaatadviseur op de beleidsafdeling en ’s avonds is ook mijn laatste raadsvergadering in de gemeenteraad van Rijswijk’, schrijft dan nog ambtenaar en GroenLinks-raadslid Sam Schwencke eind mei op haar LinkedIn-pagina. Het is het einde van een onwerkelijke periode, die begon nadat ze had meegedaan aan een blokkadeactie voor het VVD-partijkantoor in Den Haag. Aanleiding voor de actie was een debat in de Tweede Kamer over exportkredietverzekeringen. Als een buitenlandse afnemer niet betaalt, kunnen bedrijven dat risico afdekken. Bedrijven zouden voor fossiele brandstoffen niet meer zulke verzekeringen mogen afsluiten. ‘Maar er werden allerlei geitenpaadjes gecreëerd om toch te verzekeren.’

Veilige optie

Daarom besloot Schwencke mee te doen aan een blokkadeactie. ‘We hielden de blokkade op maandag 20 februari, want donderdag zou het debat zijn. Aanvankelijk wilden we dat bij het ministerie van Financiën doen, maar dat werd die dag zwaar beveiligd, omdat minister Kaag net was bedreigd met die fakkels. We wilden niet dreigend doen tegen Kaag, dus kozen we een andere locatie. We keken welke partijen dwarslagen. Bij het CDA-partijkantoor kon de weg niet veilig worden geblokkeerd. Bij het VVD-kantoor waren al eerder blokkades geweest, dus dat was met de grootte van deze groep wel veilig.’

Speelde in je overweging deel te nemen nog mee dat je ambtenaar was bij de gemeente Den Haag?

‘Nee, daarvoor had ik al vaker acties in Den Haag gedaan. Ik werd dan wel gevraagd voor interviews op de weg, maar dat wilde ik niet, want dat was niet handig voor mijn werk. Het is verder ook niet de bedoeling dat ik in ga tegen de gemeente of het gemeentebeleid. Maar daar ging deze actie niet om.’

Het was wel op een maandag en voor het kantoor van een politieke partij.

‘Ik werkte toen drie dagen per week voor de gemeente en dat kon flexibel. Ik koos ervoor die dag vrij te nemen. Ik heb vaak vakantiedagen ingezet, bijna de helft ging op aan acties. Een dag later werd ik op non-actief gezet door de gemeente. Maar ik stond er wel degelijk bij stil. Overigens stond ik er niet bij stil dat de locatie van het VVD-partijkantoor gevoelig kon liggen, maar dan vooral vanwege mijn raadslidmaatschap. Op persfoto’s van de actie was ik herkenbaar. Dat was nooit eerder gebeurd. Er ontstond commotie over mijn arrestatie in de Rijswijkse gemeenteraad, later ook in de Haagse raad.’

Liet je je bewust arresteren?

‘Ik was er absoluut met de intentie om me te laten arresteren. Er zijn vaak acties zonder arrestaties, maar dat valt niet op. Als we bewust wetten overtreden, trekken we meer aandacht. En dat toont aan dat we serieus zijn over onze eisen. Alleen ons punt maken, doet mensen niet luisteren. Maar het is menens. We zijn bereid wat te geven. Ik ben gearresteerd, maar heb nog geen boete ontvangen en ben nog niet schuldig bevonden.’

Speelde in die overweging nog mee dat je ambtenaar was bij de gemeente Den Haag?

‘Die afweging had ik al lang geleden gemaakt. Ik voer al twee jaar acties. De afweging was steeds: is dit tegen het eigen beleid of niet? Ik was ook altijd voorzichtig met mijn mening, zette geen gekke dingen op LinkedIn. Ik wilde dat gescheiden houden. Maar goed ambtenaarschap is ook: zorgen voor de leefbaarheid van de stad en het welzijn van de inwoners. De klimaatcrisis is een inbreuk daarop. Als ik dat lees, dan moet ik daar ook naar handelen. Ik dien daartoe op te staan. Tot arrestatie aan toe. Liever had ik gezien dat dertig jaar geleden al maatregelen waren genomen. Als ambtenaar moet je handelen in lijn met de wetenschap. Het is belangrijk iets te doen als je ziet dat iets niet klopt.’

Wat gebeurde er, na je vrijlating, op je werk?

‘In de ochtend belde mijn fractieleider over de situatie in de Rijswijkse raad. Er stonden artikelen online, die ook de gemeente Den Haag zou lezen. Ik heb toen zelf mijn leidinggevende op de hoogte gebracht. Die hoopte nog dat ik een formele waarschuwing zou krijgen en dat de kous af was na een goed gesprek. Maar Haagse raadsleden (VVD, Hart voor Den Haag, CDA, WB) gingen vragen stellen. Er werd een integriteitsonderzoek opgestart en ik op non-actief gezet. Dat was erg schrikken en vond ik heel heftig. Ik moest meetings cancelen. Er zou een gesprek volgen op donderdag, waar ik vragen moest beantwoorden. Daarna zou er een advies naar de gemeentesecretaris gaan.’

Hoe ging dat gesprek?

‘Ik vond het heel spannend, ik was bang om mijn baan te verliezen, want ik werkte er met veel plezier. Maar ik wist ook: als niet meer meedoen aan XR-acties een eis is, dan ga ik dat niet zomaar toezeggen, want het is een uitlaatklep voor mijn klimaatzorgen. Ik sprak met het afdelingshoofd en de gemeentejurist. Zij zochten de toezegging dat ik het niet meer zou doen. Als ik daarover twijfel uitte, vonden ze dat lastig. Het gesprek was een balanceer-act. En als ik nou onherkenbaar ben, stelde ik voor. Nee, zeiden ze: überhaupt niet. Hun advies werd voorgelegd aan een commissie die zich over de zaak heeft gebogen. Het was surreëel. Ik had ineens een advocaat bij me. Die adviseerde mij om zelf te bepalen of ik ging voor baanbehoud of bereid was om ontslagen te worden. Dit mag de gemeente juridisch vragen.’

Konden ze je dan zomaar ontslaan?

‘Mijn onderhandelingspositie was zwak, want ik had een jaarcontract en dat liep al snel af. Dat hadden ze niet kunnen verlengen. Het afdelingshoofd had al op schrift gezet dat ik mocht blijven, maar ik had een maand opzegtermijn. Als ik vast in dienst was geweest, hadden ze mij ook kunnen ontslaan, maar dan was ik naar de rechter gestapt en had ik gelijk gekregen. Ik denk dus niet dat ik ontslagen was. Het meedoen aan de actie is geen probleem voor de uitvoering van mijn functie, bleek ook uit het onderzoek. Maar ik had de gedragscode overtreden: ik was gearresteerd en dat was in de media. Dat schaadt het imago van de gemeente. Ik kreeg een formele waarschuwing.’

De gemeente wilde dat je niet nog eens werd gearresteerd. Het resultaat van het onderzoek was dat je in dienst mocht blijven als je aanvullende voorwaarden ondertekende. Welke?

‘Het niet uitvoeren van illegale demonstraties, ook als ik onherkenbaar ben. En geen betrokkenheid bij illegale dingen, zoals de snelwegblokkade tegen fossiele subsidies. Volgens het contract had ik wel bij de solidariteitsdemonstratie mogen zijn, maar omdat die betrokkenheid had bij de demonstratie op de snelweg mocht ik dat niet. Andere ambtenaren mochten dat wel. Ik mocht ook geen posters bestellen, want ook dan was ik betrokken bij illegaal handelen. Het afdelingshoofd en de gemeentesecretaris hadden volgens mij geen idee hoe ver het ging. Het beperkte mij in mijn rechten. Dat vond ik heel kwalijk. Ze mogen het wel van iedere ambtenaar eisen. Je moet je gedragen als een goed ambtenaar betaamt. Juridisch mocht het dus, maar ethisch vind ik het kwalijk. Bij andere ambtenaren wordt bijvoorbeeld niet gehandhaafd of gecontroleerd. Ik lag onder een vergrootglas.’

Hoe reageerde je daarop?

‘Ik heb de voorwaarden ondertekend om mijn baan te behouden, maar ik voelde mij beperkt in mijn demonstratierecht. Dit werpt ook een drempel op voor het demonstratierecht. Veel collega’s zagen er vanaf uit angst om in de problemen te komen. Belachelijk. Ik heb overwogen niet te tekenen, maar mijn baan kwijtraken was een eng gevoel. Ik koos ervoor mijn baan te behouden en te kijken wat nog wel mag. Kan ik daar mijn ei in kwijt? Al vrij snel voelde ik van niet. Ik was drie weken op non-actief geweest. Toen ik weer terugkwam, voelde het niet hetzelfde als daarvoor.’

Je voelde zelfs een angstcultuur op het werk. Wat hield dat in?

‘Het was beklemmend. Ik had geen werkplezier meer. Ik kreeg nog steeds actieverzoeken, maar weigerde vanwege mijn werk. Ze waren begripvol, maar ik wilde zelf juist wel. Het kon niet, omdat iemand anders dat besloot. Collega’s voelden zich niet meer vrij om naar demonstraties te gaan. Ze voelden zich niet op hun gemak. Ik vind dat heel kwalijk. Ze hadden het idee om een brandbrief te schrijven, zoals in Amsterdam. Na de reactie op mijn arrestatie viel dat idee weg. Collega’s durfden niet meer activistisch te lijken, want ze waren bang dat ze met een activistische stempel minder kans zouden kunnen maken op promoties. Dat noem ik een angstcultuur.’

Was het dus zodanig dat je ontslag moest nemen om je weer ‘vrij’ te voelen?

‘Ja, en dat is ook gelukt. Ik ben nu een paar dagen werkloos en voel me vrij om actie te voeren. En mij in de pers te uiten. Dat is me meer waard dan mijn salaris.’

Toch heb je met veel plezier twee jaar lang activisme en ambtenaarschap gecombineerd, schrijf je. Het kan dus wel?

‘Jazeker, en ik roep andere ambtenaren op om dat te combineren, maar maak er wel goede afspraken over met je leidinggevende. Bij mij is het uit de hand gelopen door een conservatief standpunt van de gemeente, een strakke interpretatie van de gedragscode. Maar veel gemeenten geven die ruimte wel. Dat verschil zou er niet moeten zijn. Natuurlijk hoeft niet iedereen een activist te zijn, maar het is een belangrijke rol in de ambtenarij. Je moet dat cultiveren en een goede plek geven. Niet onderdrukken.’

Je bent ook opgestapt als raadslid. Waarom?

‘Ik had al voor mijn arrestatie besloten om weg te gaan, want de vorm ligt mij niet. Het was wel om klimaatredenen: ik kon de urgentie niet kwijt in de raad, dus kan ik die energie beter elders in steken. Ik denk nog steeds dat de gemeenteraad effectief kan zijn, maar voor mij is het niet de geschikte vorm. Daar had ik al gesprekken over met mijn fractie. Maar na de arrestatie was ik nog niet klaar. Ik moest mijn opvolger nog inwerken. En ik wilde niet dat het leek dat ik aftrad om die arrestatie. De VVD had gevraagd dat ik niet in de raadsvergadering zou verschijnen. Ik zou niet serieus te nemen zijn als raadslid. Daar wilden we eerst geen gehoor aan geven. Maar vanwege dat integriteitsonderzoek bij de gemeente hebben we er toch voor gekozen om een avond over te slaan. Anders zou het nadelig kunnen zijn voor het gesprek in Den Haag. Daarna heb ik wel weer in de raadsvergadering gezeten.’

Wat ga je nu doen?

‘Fulltime activisme. Acties op straat, achter de schermen, praatjes doen. Ik heb zelf ontslag genomen, dus ik kan niet naar het UWV en ontvang geen bijstand. Ik leef van spaargeld. Wanneer ik iets echt gaafs voorbij zie komen, dan zal ik erop solliciteren. Bij Milieudefensie of Greenpeace, niet bij een gemeente. Daar hangt het van de kleur van het bestuur af of je mag demonstreren. Het is gemakkelijker om in de eigen bubbel te solliciteren, bij een organisatie die past bij mijn idealen.’