‘Een loyale ambtenaar vergt een loyale werkgever’

Ministers schieten als werkgever tekort in het beschermen van hun werknemers, stellen hoogleraren Tom Barkhuysen en Jaap van Slooten in een advies dat zij op verzoek van de VHMF, de vakvereniging voor hoger personeel bij het ministerie van Financiën en de Belastingdienst, hebben opgesteld.

Opdrachten weigeren

Ambtenaren worden veel vaker dan in het verleden publiekelijk ter verantwoording geroepen voor wat zij hebben gedaan of hebben nagelaten te doen, signaleren de hoogleraren en Stibbe-advocaten in hun advies, waar het FD dinsdag over berichtte. Om zich achteraf beter te kunnen verdedigen moeten ambtenaren makkelijker bepaalde opdrachten kunnen weigeren. Nu is het zo dat naarmate bewindslieden meer toegeven aan de roep om transparantie over hun beleid, hun verplichting als werkgever erbij inschiet, constateren Barkhuysen (bestuursrecht) en Van Slooten (arbeidsrecht).

Niet vrijuit verdedigen

Ambtenaren waren tijdens de openbare verhoren van de enquêtecommissie, die afgelopen najaar een reeks medewerkers van het ministerie van Sociale Zaken en de Belastingdienst aan de tand voelde over hun rol in de toeslagenaffaire, het mikpunt van verontwaardiging. Dat zal eind deze maand bij de presentatie van het rapport niet anders zijn. Voor het oog van de camera leggen zij rekenschap af voor de invulling en uitvoering van het overheidsbeleid. Maar zij kunnen zich op zo’n moment niet vrijuit verdedigen, aldus de hoogleraren.

Spanningsveld

De minister is immers formeel verantwoordelijk en ambtenaren zijn aan hun geheimhoudingsplicht gebonden. Maar naarmate de bewindslieden meer toegeven aan de roep om transparantie over hun beleid, schiet hun verplichting als werkgever erbij in. De hoogleraren zien een spanningsveld tussen de grondwettelijke plicht van ministers om het parlement te informeren en de arbeidsrechtelijke rol als werkgever om werknemers te beschermen en een veilige werkomgeving te bieden. Barkhuysen en Van Slooten wijzen ook op de eenvoudige herleidbaarheid bij het vrijgeven van hun persoonlijke beleidsopvattingen. Als gevolg daarvan wordt minder op papier gezet. ‘Daar is het functioneren van de overheid niet bij gebaat.’

Rechtspositie versterken

De overheid moet als goed werkgever inbreuk op het privéleven van medewerkers zien te voorkomen en hun anonimiteit beschermen, zegt het arbeidsrecht. Maar goed werkgeverschap reikt verder, legt Barkhuysen uit in het FD. Intrinsiek gemotiveerde ambtenaren zijn nodig voor goede advisering en uitvoering. Dan moeten zij wel het vertrouwen hebben dat hun werkgever voor en naast hen staat. ‘Een loyale ambtenaar vergt een loyale werkgever, en andersom.’ Die balans is verloren en daarom moet de rechtspositie van ambtenaren worden versterkt. Zij zouden meer ruimte moeten krijgen om bij gewetensbezwaren ‘nee’ te kunnen zeggen tegen bepaalde opdrachten. Ook zouden ambtenaren hun persoonlijke beleidsopvattingen zelf naar buiten moeten kunnen brengen en verdedigen. ‘Hierdoor wordt de mate waarin zij verantwoording moeten afleggen in evenwicht gebracht met de mate waarin zij dat feitelijk ook kunnen doen.’