‘The hill we climb’

“We willen bouwen aan land dat ruimte geeft
voor elke cultuur, kleur, aard
en levenswijze van mensen.
En daarom richten we onze blik
niet op wat tussen ons in staat,
maar op wat voor ons staat.

We dempen de kloof omdat we weten:
om de toekomst op de eerste plaats te zetten,
moeten we eerst onze verschillen opzij zetten.

We leggen onze wapens neer
zodat we elkaar ontwapenend kunnen omarmen.”  [1]

Op 20 januari 2021 leek de wereld even stil. Na de diepe polarisatie rondom de Amerikaanse verkiezingen en de bestorming van het Capitool was daar ineens Amanda Gorman. Een jonge Amerikaanse dichter die met haar ‘The hill we climb’ tijdens de inauguratie van Joe Biden taal van verbinding, vrede en daadkracht sprak. Het is inmiddels april 2025 en we kunnen alleen maar terugverlangen naar dat moment van stilte en hoop. Oorlogen, genocide en beurzen die instorten. En in Nederland lijkt polarisatie en conflict ernstiger terug dan we ons toen hadden kunnen indenken.

Juist in deze tijd zoeken we naar manieren om weerstand te bieden aan het wij-zij denken. Om wel het gesprek aan te kunnen gaan, ook al ben je bang of verschil je fundamenteel van inzicht met je buren, vrienden of collega’s. Ook ambtenaren en bestuurders zoeken naar manieren om in contact te blijven om leiding te kunnen geven aan complexe vraagstukken en bij te dragen aan sociale stabiliteit.

Polarisatie en de kracht van taal

Wat kunnen professionals in conflicthantering en mediation bijdragen? Het was een vraag die jaren geleden bij ons opkwam toen we als mediators steeds vaker werden ingeschakeld bij polarisatie en escalatie tussen groepen inwoners en overheden. Vooral als inwoners ontzettend boos of bang zijn en groepen zich laten horen met in de ogen van anderen, extreme meningen.

We hebben bestuurders en ambtenaren bijgestaan om weer in contact te komen met deze mensen en het verhaal achter de schreeuw op tafel te krijgen. Zoals met Donny, die tijdens de vluchtelingencrisis dreigde: ‘Ik schiet ze allemaal neer, ze moeten oprotten naar hun eigen land!’. We kwamen met hem in contact en hij vertelde ons zijn toekomstdromen.

Ook hebben we burgemeesters bijgestaan om in een gepolariseerde context het stille midden te bereiken, te versterken en te engageren. Het zorgvuldig kiezen van taal was daarbij steeds cruciaal. Zorgen dat mensen zich comfortabel en veilig voelen om te spreken. Dat het er toe doet wat ze te zeggen hebben en dat ze als mens gezien worden. Of het nu gaat om polarisatie rondom boeren, vluchtelingen of zonnepaneelparken.

Complexe opgave: open houding en normen stellen

Met de toenemende individualisering, grotere diversiteit in het politieke speelveld, verschillende en soms tegenstrijdige rollen en verwachtingen van leiders is ‘complex’ een woord dat de lading maar nauwelijks dekt als het gaat over de opgave waar bestuurders en ambtenaren samen voor staan. Deze tijd vraagt om moreel (ambtelijk) leiderschap [2], op basis van waarheid, eerlijkheid en oprechtheid. Dat vraagt om een belangrijke competentie bij ambtenaren: normen stellen hand in hand laten gaan met (persoonlijk) leiderschap vanuit mediative behaviour en mediative speech. En dat is precies wat professionals in conflicthantering te brengen hebben. Meer inzet van mediative behaviour en mediative speech, om zo het contact met en tussen de overheid en verschillende individuen en groepen te herstellen, bij te dragen aan meer verbinding tussen ambtenaren en bestuurders; tussen groepen inwoners die verschillend denken.

‘Mediative behaviour’

Mediative behaviour gaat over reflectie op eigen intenties en handelen. En open en nieuwsgierig zijn en blijven naar anderen. Onderzoekend blijven naar het verhaal achter de schreeuw. Geen nieuws natuurlijk. Maar hoe vaak vraag jij je af waarom je doet wat je doet? Het is cruciaal, juist als er spanning is door conflict of polarisatie. In een context van stress vallen we automatisch terug op ons natuurlijke overlevingsgedrag. Dat geldt voor iedereen. Ons reptielenbrein neemt de hersenen over en biedt ons de opties van ‘freeze, fight or flight’.  We reageren offensief of juist defensief vanuit emoties. En dat is niet altijd de meest effectieve reactie, sterker nog, het kan olie op het vuur zijn. Dat wordt nog eens versterkt door het gegeven dat we in tijden van stress de veiligheid van een groep zoeken. Van gelijkgestemden die net zo hard voor of tegen zijn. Soms in de veiligheid van anonimiteit op sociale media, soms in de veiligheid van een fysieke groep mensen – bekenden of onbekenden.

‘Mediative speech’

Vooral als mensen zich machteloos voelen, zich niet gehoord – al lange tijd- of als ze in hun belangen en behoeften worden genegeerd of zelfs weggezet als asociaal, dan zie je excessen. Hoe zet je in tijden van grote stress mediative speech in?

1. Een benoemde emotie is een zakkende emotie

Neem het voorbeeld van de dreigende Donny. Wat doe je als je tegenover hem komt te staan? Benoem je de boosheid en de bezorgdheid? Of benadruk je direct de norm en de manier waarop je het gesprek wilt voeren? Dit zal waarschijnlijk afhangen van de manier waarop iemand zich gedraagt en de mate van intimidatie die je daarbij voelt. Je hebt misschien de overtuiging dat je niet te veel aandacht aan emoties moet besteden omdat ze dan groter worden. Donny toont aan dat het omgekeerde waar is. Door zijn woede te erkennen en naar zijn verhaal te luisteren ontstond er de-escalatie. De neo-cortex, het deel van het brein dat rationeel denken mogelijk maakt, ging weer beter werken. Een benoemde emotie is een zakkende emotie. Er ontstond weer ruimte voor dialoog in plaats van debat en strijd.

2. Achter felle standpunten zit vaak een goed verhaal

Bij conflict of onder stress wordt vaak stevige en soms kwetsende taal gebruikt. Een gebruikelijke reactie op een verwijt is verdediging. De uitdaging is om te zien waar het verwijt voor staat. Onderzoeken en doorvragen waar het de ander om gaat, brengt je bij de belangen, wensen of behoeften achter de schurende woorden. En daar is mee te werken. Een eerste stap in een conflict is om te praten over wat mensen wél willen in plaats van wat ze niet willen. Door Donny’s verwijt richting de gemeente ‘dat jullie er alleen op uit zijn op je rotzooi uit je eigen achtertuin te houden’ te herformuleren in ‘waar het jou om gaat is eerlijkheid, gelijke behandeling en dat je mening er toe doet’, konden we in gesprek over zijn droom van een B&B. Over de wens die hij heeft om van de gemeente op aan te kunnen. Dat er eens oog is voor hoe hard hij werkt en wat een fatsoenlijk leven hij leidt. Hij verlangt ernaar niet op zijn uiterlijk te worden beoordeeld. Het gaat allang niet meer over ‘het monster van de vluchteling’ maar over de manier waarop hij zich behandeld voelt door de gemeente en hoe hij het vertrouwen is kwijtgeraakt. Daarover kun je in gesprek.

Tot slot

Wil je ook een antwoord vinden om in deze tijd van conflict en polarisatie het gesprek aan te gaan, om effectief te kunnen onderhandelen en in verbinding te blijven? Op 13 mei 2025 start de leergang Effectieve Conflicthantering aan de Vrije Universiteit Amsterdam.  

“We zullen weer opbouwen, verzoenen en herstellen.
Op elke bekende plek van onze natie,
in elke uithoek die we tot ons land rekenen,
zal ons volk, kleurrijk en prachtig als het is,
komen bovendrijven, geslagen en prachtig.

Als het dag wordt
stappen we weg uit de duisternis, vurig en onbevreesd.
De nieuwe dageraad bloeit open zodra wij hem bevrijden.
Want licht zal er altijd zijn,
als wij maar de moed hebben het te zien,
als wij maar de moed hebben het te zijn.” [3] 

[1] Fragment uit The Hill we Climb, Amanda Gorman, 20 januari 2021. Vertaling: Paul Vereecke
[2] Meer lezen over moreel leiderschap: Alex Brenninkmeijer, Moreel leiderschap gevraagd, 2019 VNG Congres.
[3] Fragment uit The Hill we Climb, Amanda Gorman, 20 januari 2021. Vertaling: Paul Vereecke