Het jaar van de activistische ambtenaar

Was 2023 het jaar van de activistische ­ambtenaar? Het begint er verdacht veel op te lijken. ­Landelijk, bij de provincie en bij gemeenten poppen deze ‘consciëntieuze’ ambtenaren op. In Amsterdam is er nu zelfs de 'Handreiking ambtenaren en actievoeren: hoe zit dat?'

Kamervragen Van Haga

Vlak voordat hij de Tweede Kamer moest verlaten omdat hij niet was verkozen, stuurde Wybren van Haga nog een rijtje vragen naar de minister van Binnenlandse Zaken De Jonge. Nee, het ging niet om een of andere complottheorie, maar over een kleine demonstratie in Amsterdam: enkele tientallen ambtenaren demonstreerden daar naar aanleiding van de verkiezingsuitslag. De groep wilde met de demonstratie een signaal afgeven. ‘Waar de PVV groepen Nederlanders wil uitsluiten, geven de ambtenaren aan, pal te staan voor de rechtsstaat en de grondwet. Zij zijn bereid om, bij schendingen van dit artikel, het werk neer te leggen’, aldus de demonstrerende ambtenaren.

Demonstratie in lunchpauze

Een van de initiatiefnemers van de demonstratie was Anne Hofstede, niet bepaald een onbekende in de Amsterdamse ambtenarij. Eerder hield ze de gemeente al bij de les, omdat de eigen klimaatdoelen niet werden behaald. Waar Van Haga zich baseerde op een nogal tendentieus bericht op de website NieuwRechts, waarin gesuggereerd werd dat er belastinggeld aan deze demonstratie werd verkwist, stond in het ANP-bericht dat ambtenaren in hun lunchpauze naar de demonstratie gingen. Ook liet wethouder Hester van ­Buren weten dat de demonstratie geen actie vanuit de gemeente Amsterdam is. ‘Medewerkers die hieraan deelnemen, doen dat in hun eigen tijd en moeten hier vrij voor nemen.’

Noodzakelijke neutraliteit

Maar dat ging allemaal voorbij aan Van Haga. Hij wil dat de minister ‘reflecteert op de noodzakelijke neutraliteit van het ambtenarenapparaat in Nederland, in het licht van de reactie van dit apparaat op de verkiezingsuitslag’. En: ‘Moet niet geconstateerd worden dat het ambtenaren­apparaat een dusdanige politieke kleur heeft (gekregen) dat dit onvermijdelijk invloed heeft op de uitvoeringsorganisatie van de Nederlandse Staat en alles wat daarmee samenhangt? Vindt u dit niet onwenselijk?’

Maatschappelijke onrust en polarisatie

Het gewezen Kamerlid wil dat De Jonge ook reflecteert op de stelling van de organisatoren van het protest, dat het ‘belangrijk is dat ambtenaren een signaal afgeven’ tegen de verkiezingsuitslag. ‘Deelt u de mening dat het niet aan ambtenaren in die hoedanigheid is om op een dusdanige manier stelling te nemen tegen een democratische gebeurtenis en de organisatoren hiermee dus aan stemmingmakerij doen die zorgt voor maatschappelijke onrust en polarisatie?’

Partijdige ambtenaren

Precies de reactie waar de Leidse hoogleraar bestuurskunde Kutsal Yesilkagit bang voor was. In Het Parool maakte hij gewag van zijn zorgen over dat Nederlandse ambtenaren steeds activistischer worden. Het past wel in internationale ontwikkelingen, blijkt uit onderzoek waaraan hij meedeed. ‘De worsteling is: hoe verhoud je je als ambtenaar tot politici die de rechtsstaat ondermijnen?’ Maar als ambtenaren steeds feller worden en inhoudelijk demonstreren, dan ‘halen ze de samenleving vol binnen in het ambtelijk apparaat, dat vervolgens polariseert’. Aanhangers van populistische partijen gaan vervolgens denken dat ambtenaren partijdig zijn, ziet hij in de Verenigde Staten en Hongarije. En dat leidt er daar toe dat bij een nieuwe politieke meerderheid, ambtenaren worden vervangen. Maar het zou volgens Yesilkagit helemaal niet moeten uitmaken welke politieke kleur een ambtenaar heeft. ‘Dat staat hier op het spel’, zegt hij tegen Het Parool.

Rolzuiverheid belangrijk

Afgelopen zomer maakte een andere hoogleraar bestuurskunde, Zeger van der Wal, in een interview met Binnenlands Bestuur naar aanleiding van zijn essay ‘Ambtelijke helden gezocht’, ook al duidelijk dat ‘zelf politiek bedrijven of frustreren of saboteren niet past bij het ethos van de ambtenaar’. ‘Je kunt een loyale ambtenaar zijn die het politieke primaat respecteert én tot het uiterste gaat in tegenspraak. Maar geen Beamtenherrschaft. Dat werkt niet.’ Rolzuiverheid is belangrijk, vindt Van der Wal. Het woord ‘activistisch’ roept in ambtelijke kringen ook weerstand op, weet hij. ‘Ik zou zeggen: geen activisme, maar wees vooral dapperder en heldhaftiger.'

Ontslag genomen

Activistische ambtenaren lieten zich afgelopen jaar niet onberoerd. Zo waren ze als ‘XR-ambtenaren’ bij de klimaatprotesten van Extinction Rebellion. Activistische ambtenaar Sam Schwenke nam ontslag bij de gemeente Den Haag, omdat zij zich door haar werkgever ‘beperkt’ voelde in haar demonstratierecht. Toen zij op haar vrije dag meedeed aan een blokkadeactie voor het VVD-partijkantoor in Den Haag, werd zij gearresteerd. Ze voerde al twee jaar acties. Haar afweging was steeds: is dit tegen het eigen beleid of niet? ‘Ik was ook altijd voorzichtig met mijn mening, zette geen gekke dingen op LinkedIn. Ik wilde dat gescheiden houden.’ Maar goed ambtenaarschap is ook: zorgen voor de leefbaarheid van de stad en het welzijn van de inwoners, vindt ze. ‘De klimaatcrisis is een inbreuk daarop. Als ik dat lees, moet ik daar ook naar handelen − tot arrestatie aan toe.’ Ze vindt dat je als ambtenaar in lijn met de wetenschap moet handelen. ‘Het is belangrijk iets te doen als je ziet dat iets niet klopt.’

Gedragscode overtreden

Schwencke had de gedragscode overtreden. ‘Ik was gearresteerd en dat was in de media. Dat schaadt het imago de gemeente. Ik kreeg een formele waarschuwing.’ De gemeente wilde dat Schwencke niet nog eens werd gearresteerd. Ze mocht wel in dienst blijven als ze aanvullende voorwaarden ondertekende. Ze ondertekende die voorwaarden, die haar beperkten in haar rechten, om haar baan te behouden. ‘Juridisch mocht het, maar ethisch vind ik het kwalijk. Bij andere ambtenaren wordt bijvoorbeeld niet gehandhaafd of gecontroleerd. Ik lag onder een vergrootglas.’ Toen ze weer op het werk verscheen, ervoer ze de sfeer als beklemmend. Ze voelde er zelfs een angstcultuur. Ze besloot uiteindelijk ontslag te nemen om zich weer ‘vrij’ te voelen. ‘Dat is me meer waard dan mijn salaris.’

Handreiking Ambtenaren en actievoeren

Om de juiste afweging te helpen maken in het vormen van een moreel oordeel, publiceerde de gemeente Amsterdam onlangs de Handreiking Ambtenaren en actievoeren, hoe zit dat?, gebaseerd op de lokale ambtseed en gedragscode. ‘Het biedt handvatten voor medewerkers en leidinggevenden om hierover in gesprek te gaan.’ Opvallend hierin is de uitleg bij aandachtspunt 3 (je overtreedt met de actie of jouw handelen geen wetten): een publieke actie die als doel heeft op te komen voor grondrechten is beter te verdedigen dan een overtreding die het eigenbelang dient. De naar aanleiding van de verkiezingsuitslag demonstrerende Amsterdamse ambtenaren wilden laten zien dat zij pal staan voor de rechtsstaat en de Grondwet en bereid zijn bij schendingen daarvan het werk neer te leggen. En zo zijn we weer terug bij de vragen van Van Haga aan De Jonge: ‘Kunt u uitleggen waar deze stelling op is gebaseerd, aangezien er helemaal geen sprake van is dat ambtenaren mensen niet langer gelijk mogen behandelen?’

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur nummer 24 van 22 december 2023

CORRECTIE: Op twee plekken in dit artikel stond dat de Amsterdamse ambtenaren tegen de verkiezingsuitslag demonstreerden, maar dit moest 'naar aanleiding van de verkiezingsuitslag' zijn.