Hugo de Jonge kijkt in de spiegel

‘Binnen het hele openbaar bestuur kom ik mensen tegen die zich met veel motivatie inzetten voor een bekwame, betrouwbare en betrokken overheid, schrijft Hugo de Jonge, kersvers demissionair minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), in een nieuwe reactie op het signalement ‘Gezag herwinnen: over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur’ van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) uit november 2022.

Harde conclusie

De ROB zendt met dit rapport een ‘krachtig signaal’ uit, vindt de Jonge, evenals zijn voorganger, namelijk dat de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur onder druk staat en het bestuur daar deels zelf aan heeft bijgedragen. De overheid moet omtrent het verlies van gezagswaardigheid in de spiegel kijken, concludeert de ROB. En De Jonge is bereid om dat te doen. De problematiek die de ROB schetst, en leidde tot de afname van gezagswaardigheid, is ‘taai en hardnekkig’ en vraagt om een aanpak die zich richt op meerdere aspecten van het functioneren van het openbaar bestuur. Het vraagt om een responsieve, realistische overheid met een kwalitatief hoogwaardig ambtelijk apparaat en bekwame politieke ambtsdragers. En ook om een herwaardering van de uitvoering en om rechtvaardige en navolgbare processen en procedures voor de burgers. Een waardengedreven en deskundige overheid met aandacht voor ethiek en oog voor de lange termijn. En niet te vergeten: een sterk decentraal bestuur dat invulling geeft aan de grote opgaven waar de samenleving voor staat.

Herwinnen gezag

Zoals gezegd zijn er al een boel mensen binnen het openbaar bestuur die zich hiervoor inzetten, aldus De Jonge, maar de overheid heeft nog een weg te gaan en niet alle acties hebben de gewenste impact .’ Eerder was al een analyse aangekondigd van het krachtenveld dat zorgt voor het slagen of vastlopen van verandertrajecten binnen de overheid. Dat moet het startpunt worden van een langer traject ‘waarin we via verschillende denk- en actierichtingen zullen werken aan het herwinnen van het gezag’. Daarna gaat De Jonge in zijn brief in op de drie denkrichtingen die volgens de ROB moeten leiden tot het herwinnen van gezag door een bekwame, betrouwbare en betrokken overheid en daarbinnen per denkrichting drie investeringsrichtingen voor het herstel van het gezag van de overheid.

Belang lange termijn

De eerste denkrichting is ‘investeren in de bekwaamheid van het openbaar bestuur’ met als acties: stimuleer langetermijndenken, haal meer kennis en kunde in huis en ondersteun waarheidsvinding in het digitale tijdperk. Volgens De Jonge vergt het leiderschap om ‘in alle drukte de aandacht ook te houden op het tijdig preventief bijsturen van beleid én op het gestaag met alle partners toewerken naar nieuwe oplossingen’. Aan deze manier van denken wordt al gebouwd binnen de overheid. De Jonge noemt de nieuwe Nota Ruimte en de Staatscommissie Demografische ontwikkelingen 2050. Ook hij beseft dat het belang van de lange termijn nog verder verankerd moet worden binnen de overheid. De Algemene Bestuursdienst (ABD) stimuleert in de ambtelijke top al op verschillende manieren het langetermijndenken en de aanwezige expertise, onder meer via een rijksbrede visie op publiek leiderschap. Een handelingsrichting is: bewaak de lange lijnen.

Ambtelijk vakmanschap

Ook was al in het coalitieakkoord 2022 opgenomen dat bij benoemingen van topambtenaren domeinspecifieke expertise nadrukkelijker van belang wordt en de roulatiesnelheid van deze ambtenaren wordt verlaagd. Het gaat dan om vakinhoudelijke kennis en ook om specifieke kennis van bijvoorbeeld lokale overheden of ervaring in de uitvoering. Verder investeert het kabinet in arbeidsmarktstrategieën om beter kennis en kunde aan te trekken en in ambtelijk vakmanschap.

Langetermijndenken stimuleren

De Actieagenda Sterk Bestuur moet het langetermijndenken in het beleid stimuleren. Zo komt meer nadruk te liggen op het aan de voorkant al beter nadenken over de langetermijneffecten en haalbaarheid van nieuwe plannen. De Jonge zet in op het evalueren van de impact van nieuw beleid op het openbaar bestuur. De verschillende overheden en andere betrokken partners zullen beter gaan samenwerken. Om de kwaliteit van het decentraal bestuur beter te borgen stimuleert De Jonge ‘professionaliseringsactiviteiten’ en zorgt hij voor een passende rechtspositie en betere ondersteuning door rekenkamers en griffies.

Trainingen voor topambtenaren

Verder draagt De Jonge bij aan de versterking van de integriteit en weerbaarheid van het bestuur, zoals via het programma Weerbaar Bestuur. Het ondersteunen van waarheidsvinding gebeurt door trainingen voor topambtenaren over informatiehuishouding en kansen of risico’s van digitalisering of rijksbrede trainingen over ict en digitale ontwikkelingen. De nieuwe rijksbrede strategie voor de effectieve aanpak van desinformatie heeft aandacht voor het versterken van de weerbaarheid van burgers tegen desinformatie door publiekscommunicatie en de website www.isdatechtzo.nl.

Ethiek en integriteit

Een responsieve overheid let niet alleen op de regels, maar kijkt ook hoe haar handelen voor mensen uitpakt en helpt hen daar waar nodig, gaat de minister verder. ‘Permanente interactie met burgers is daarom van belang.’ Om het gesprek over de morele aspecten van de overheid onder topambtenaren te stimuleren heeft de Algemene Bestuursdienst de leerlijn ‘ethiek en integriteit’ ontwikkeld en is er het programma Dialoog en Ethiek ‘om breder in gesprek te gaan over morele kwesties’. Ook werken de ministeries van BZK en Justitie en Veiligheid aan een wijziging van de Algemene wet bestuursrecht, ‘waardoor het bestuur een meer algemene bevoegdheid krijgt om proportionaliteit mee te wegen in de besluitvorming in individuele situaties’.

Andere basishouding

Publieke waarden als dienstbaarheid en responsiviteit moeten sterker worden verankerd in het handelen van de overheid, aldus De Jonge. De nieuw ontwikkelde sturingsfilosofie waarin de waardengedreven overheid centraal staat, vormt een belangrijke basis vormen voor de hernieuwde uitgangspunten voor de organisatie en inrichting van de organisaties binnen de rijksoverheid. Bestuurders en ambtenaren dienen hiervoor wel een andere basishouding en specifieke vaardigheden aan te meten, zoals maatschappelijke sensitiviteit en morele oordeelsvorming.

Uitvoerbaarheidstoets en Beleidskompas

De Jonge gaat ook in op de uitvoering en de uitvoerbaarheid van beleid en wijst op een eerdere brief van de minister van BZK met ingezette acties naar aanleiding van de oproepen in de Staat van de Uitvoering. Om de uitvoering meer te laten ‘excelleren’ is de uitvoerbaarheidstoets decentrale overheden (UDO) ingevoerd en het Beleidskompas geïntroduceerd. ‘Daarnaast werk ik aan het ontwerp van een beleidskader decentraal bestuur met daarin uitgangspunten voor het beleggen van taken bij het decentraal bestuur.’ Door de bestuurlijke inrichting en randvoorwaarden ‘meer op maat’ te laten zijn voor de verschillende, diverse opgaven zou de overheid betrouwbaarder moeten worden.

Diversiteit en inclusie

Over de derde denkrichting ‘Investeren in de betrokkenheid van het openbaar bestuur’ herhaalt De Jonge dat het kabinet herkent dat de overheid te veel top-down is georganiseerd in een steeds horizontalere samenleving en nog niet alle groepen evenredig zijn vertegenwoordigd in het openbaar bestuur. Daarom is het belangrijk dat de overheid zelf een diverse en inclusieve organisatie is. ‘Diversiteit en inclusie vormen daarom een speerpunt in het personeelsbeleid, nu en in de toekomst.’

Gesprek blijven voeren

Tot slot sluit De Jonge bij de constatering van zijn voorganger aan dat overheden het gesprek over democratische innovatie moeten blijven voeren, zoals de ROB adviseerde. Hij wijst op bestaande initiatieven, zoals ‘Versterking participatie op decentraal niveau’ en het burgerforum over klimaat. De Jonge beseft dat de genoemde maatregelen pas de eerste stappen zijn in het herstel van de gezagswaardigheid. ‘Gezag is niet iets wat de overheid zomaar krijgt. We moeten het verdienen en we moeten eraan werken om het te behouden.’