RvS: Democratie staat onder druk

‘We moeten ons realiseren dat democratie altijd samenhangt met de rechtsstaat’, zegt Thom de Graaf, vicepresident van de Raad van State vandaag bij de presentatie van het jaarverslag, waarin hij constateert dat de Nederlandse democratie wordt bedreigd en dus weerbaarder moet worden gemaakt.

Weerbaar tegen uitholling

‘Een volwaardige democratie moet weerbaar zijn tegen uitholling van binnen en aanvallen van buiten’, betoogt De Graaf. Als vertrouwen in de democratie afneemt, neemt de roep om een sterke leider toe, stelt hij eveneens vast. Het is daarom belangrijk om een goed ontwikkeld besef en kennis van de waarde van democratie te hebben, ‘maar die is niet altijd aanwezig’. Democratie is meer dan ‘de meerderheid beslist’, vervolgt hij. ‘Als alleen dat onder democratie wordt verstaan, verlies je veel: het vrije en open debat, de noodzaak om samen naar compromissen en consensus te zoeken, en dat de meerderheid rekening houdt met de minderheid. Dat laatste is belangrijk, want minderheden kunnen ooit meerderheden worden, en andersom.’

Koppeling aan rechtsstaat

Maar het allerbelangrijkste is de koppeling van democratie aan de rechtsstaat, en daarmee het waarborgen van grondrechten en de onafhankelijke rol van de rechter, zegt De Graaf. ‘Een sterke rechtsstaat is zonder democratie niet denkbaar, een echte democratie zonder rechtsstaat ook niet.’ Hij wijst op het advies van de Raad van State van vorig jaar over de Wet op de politieke partijen. ‘We moeten voorkomen dat partijen, gebruikmakend van democratische middelen, de democratie ondermijnen.’ Hij weet dat de democratie ‘krachtig’ is, maar ook ‘kwetsbaar’, zoals de titel van het jaarverslag ook aangeeft. ‘Democratie is een hoopvol verhaal waarvoor we moeten vechten. We kunnen én moeten de democratie versterken.’

Democratisch ethos

Tegenover de ‘simpele en gevaarlijke duiding ‘van democratie als de ‘majority rules’ en tegenover ‘autocratische tendensen’ die in veel democratieën zichtbaar zijn, moeten ‘krachtige waarborgen’ staan voor de integriteit van onze democratische rechtsstaat en een duidelijk merkbaar ‘democratisch ethos’, valt in de algemene beschouwing te lezen. En daarin worden niet alleen bedreigingen van binnenuit en buitenaf onderscheiden, maar ook druk van onderop, zoals bijvoorbeeld ‘onverschilligheid van burgers die vooral op het eigenbelang zijn gericht’, en druk van bovenaf door het ontbreken of onvoldoende zichtbaar zijn van ‘moreel en rechtsstatelijk leiderschap tegenover de juist wel zichtbare pretenties van autocratische leiders’.

Grenzen aan ondermijning

De uitdaging die de democratie door deze druk op alle vier fronten ook in Nederland tegemoet ziet, vraagt om 'richtinggevende antwoorden'. Een democratisch ethos ondersteunt verstandige democratische besluitvorming, uitvoering en omgang met elkaar, ‘ook als de regels en de instituties soms piepen en kraken’. Een diepgeworteld democratisch ethos is daarom het beste antwoord op de kwetsbaarheid van het democratisch bestel, stelt de Raad van State vast. ‘Een weerbare democratie stelt grenzen aan ondermijning of uitholling en spitst wetgeving daarop toe, onder meer door regels voor organisatie en financiering van en toezicht op politieke partijen, waaronder het partijverbod.’

Wederzijdse tolerantie

De eigen aard van de democratie moeten we in ogenschouw nemen en daarbij moeten we niet alleen denken aan ‘harde waarborgen’, zoals de grondwettelijke opdracht om regelmatig verkiezingen te houden, want andere, ‘zachtere’ aspecten spelen ook een vitale rol. Enkele fundamentele ongeschreven spelregels of informele normen die in acht moeten worden genomen zijn: wederzijdse tolerantie, dus politieke tegenstanders als legitieme opponenten beschouwen, en institutionele terughoudendheid, oftewel de ‘zelfbeperking in het uitoefenen van wat mogelijk is binnen een bevoegdheid’. ‘Het naleven van deze normen vormt een belangrijke verklaring voor het succes van sterke en stabiele democratieën.’

Democratisch burgerschap

Voor democratie en rechtsstaat zijn instituties als rechtspraak, media en wetenschap van fundamentele waarde. ‘Zij moeten daarom beschermd en versterkt worden in hun functies en vrijheid.’ Maar ook echte betrokkenheid en participatie vanuit alle lagen van de bevolking is nodig. ‘Een volwaardige democratie kan niet zonder democratisch burgerschap.’ De ontwikkeling van het democratisch ethos staat daarom voorop. ‘Dat begint bij voorbeeld- en voorleefgedrag van politici en publieke ambtsdragers en burgerschapsvorming in het onderwijs kan dat sterk bevorderen. Uiteindelijk is het ieders verantwoordelijkheid om het zorgvuldige gesprek aan te gaan in de publieke ruimte.’

Democratie vergt onderhoud

Verder is een volwaardige democratie voortdurend ‘werk in uitvoering’, stelt de Raad van State ook vast. ‘Democratie is niet gebaat bij stilstand. Zij vergt steeds onderhoud. De Nederlandse democratie staat onder druk en wordt bedreigd. Dat is zorgelijk, maar moet vooral een aanmoediging zijn om de kracht van het bestel te versterken en de kwetsbaarheid te verminderen. De lange democratische traditie van Nederland geeft daarvoor het vertrouwen.’