‘De democratie speelt zich niet buiten ons af’

In deze snel polariserende samenleving werken verkiezingen als een centrifuge: alles zwiept naar de uitersten. Ondemocratische partijen krijgen de ruimte om de democratie af te breken. Volgens econoom en cultuurhistoricus Marcia Luyten staan we op een kruispunt: gaan we richting een dictatuur of kiezen we voor stabiliteit, vrede en vrijheid?

Rode draad

In haar vandaag verschenen boek ‘Kiezen voor democratie’ laat ze zien hoe we de weg naar de basis van onze democratie kunnen terugvinden. Sinds haar afstuderen is Luyten veel bezig geweest met democratie, antwoordt ze op de vraag wat haar motivatie was om dit boek te schrijven. ‘Democratie is de rode draad in mijn leven.’ Ze woonde in Afrikaanse dictaturen en vroeg zich daar af wat de fundamenten van de democratie zijn. ‘In juni belde mijn uitgever De Bezige Bij mij met de vraag om een analyse en samenhang te geven op kwesties waarover ik ook schrijf in mijn columns in de Volkskrant. Die columns tellen 560 woorden, maar ik ben vaak veel te ambitieus, dus schreef ik met de handrem. Het was fijn om nu zonder rem te schrijven over dingen die mij hoog zitten. Het is een heel nieuw essay geworden. Ik zat zo dicht op de actualiteit, dat ik steeds dingen moest bijstellen. Toen ik klaar was, werd Trump verkozen, dus moest ik het openbreken om die ontwikkeling er nog in te krijgen. Ik zat steeds net de achter actualiteit aan of schreef met de actualiteit als wind in de rug.’

De titel van uw vorige boek was ‘Democratie is niet voor bange mensen’. Zijn er nu niet teveel bange mensen? En wat betekent dat voor de democratie?

‘Die titel werd wel eens verkeerd uitgelegd. Mensen dachten dat ik bedoelde dat die mensen geen recht hadden op democratie. Maar ik bedoelde juist het omgekeerde. Mensen worden angstig over hun bestaanszekerheid. En dat gaat ook over identiteit en het ontbreken van een collectief waar je bij hoort. Voor angstige mensen werkt democratie minder goed. Zij zijn vatbaar voor hetzes en complottheorieën op sociale media, een easy target. Het draait om sociale rechtvaardigheid. Dat is een essentiële voorwaarde voor democratie. De basis van de huidige problemen liggen in de jaren ’90: een ongereguleerde markt en terugtrekkende staat. Inkomens en opvattingen begonnen meer uiteen te lopen. Daar gaat het boek op voort. De rode draad is: de democratie is niet berekend op sociale media. In de tijd van massamedia en massademocratie, zeg maar de twintigste eeuw, was er ook een duidelijk aanwezige, sturende staat. Dat is niet eng en die staat was niet almachtig, maar gaf wel duidelijk richting en sturing, en hij koerste op de lange termijn. Dat kun je niet aan de markt overlaten. Daar is winst leidend en denkt men op de korte termijn.’

We organiseren in 2024 verkiezingen alsof het 1789 is, schrijft u. Democratieën van de eenentwintigste eeuw moeten zich afvragen of verkiezingen in de huidige vorm nog wel het beste instrument zijn voor het verdelen van de macht. Kunt u dat nader uitleggen?

‘Interessant aan de verkiezingen in 1789 in Frankrijk en de Verenigde Staten was dat er postkoetsen waren en geen technologie. Er was blijkbaar genoeg sociaal en politiek vertrouwen. In de VS had je toen al de kiesmannen. Daaraan vertelde je op wie je stemde en die moest dan naar Washington met de koets om dat te vertellen. Daar moest je op vertrouwen en blijkbaar gebeurde dat. De lastigheid van de huidige verkiezingen zou zijn dat “het niet anders kan”. Maar we hebben dus grotere hordes genomen. Verkiezingen zijn door de eeuwen heen altijd betwist door wiskundigen: er zijn vaak foute uitkomsten. In de VS met het winner takes all-systeem is die kans nog groter. Maar ook bij ons kon er een kabinet komen, waar een meerderheid niet achterstaat.’

Rangorde van kandidaten

Volgens Luyten zijn er goede alternatieven, zoals preferred voting, preferentieel stemmen, oftewel rangschikken. ‘Op die manier stemmen, is met de huidige technische mogelijkheden geen probleem meer. Kiezers geven een rangorde van kandidaten aan. En dat heeft enorme effecten voor kiezers en gekozenen.’ Het werkt als een soort stoelendans: als alle eerste keuzes zijn geteld, valt degene met de minste stemmen af. Die kiezers geven dan hun stem aan de tweede kandidaat op hun lijst. Enzovoort tot er een kandidaat is met een absolute meerderheid.  Er staat zo ook een politieke premie op vriendelijkheid, want kandidaten mikken ook op de tweede of derde stem. ‘Het is beproefd bij de burgemeestersverkiezingen van 2013 in Minneapolis. ‘Dat was transformatief. Bij het slotdebat gingen alle kandidaten nota bene samen de gospel “Kumbaya” zingen.’ Het verdelen van de macht gaat via verkiezingen, maar je kunt die dus anders inrichten. ‘Dit is echt te doen.’

Meer burgerberaad

Het tweede punt dat Luyten wil benadrukken is dat met het verdwijnen van massamedia de massademocratie ingewikkelder wordt. ‘Het gedeelde wereldbeeld zijn we kwijt. We hebben nagelaten om sociale media te reguleren.’ Wil je de democratie dan dichter bij de burger brengen, dan komt ze uit bij het burgerberaad. ‘En dan de wens van de burger vertalen naar overheidsbeleid.’ Onder invloed van sociale media werken verkiezingen en referenda als een ‘centrifuge’: veel zwiept naar de uitersten. ‘Met burgerberaad is veel geëxperimenteerd. Nederland loopt nu echt achter. Soms is men er sceptisch over, want burgerparticipatie is vaak een “aflaat” geweest. Cruciaal is dat het niet vrijblijvend is.’

Polarisatie stoppen

In 2013 verscheen het boek ‘Tegen verkiezingen’ van David van Reybrouck. ‘Inmiddels is hij ook stappen verder’, vertelt Luyten. ‘Je kunt vanuit een burgerberaad met meer oplossingsrichtingen komen en daar kun je een “preferendum” over houden.’ Ze noemt het burgerberaad ook een “transformatieve ervaring”. ‘Een zo divers mogelijke groep burgers, van PVV’er tot GroenLinkser en alles wat er tussen zit. Er is een eenheid van tijd, plaats en informatie. Je gaat met elkaar in gesprek. Iedereen kan vragen om een expert, maar het moet wel om feiten gaan. En dan komen ze altijd tot oplossingen, maar niet zo radicaal of reactionair als in de huidige politiek. Het is niet centrifugaal, het brengt juist dingen samen. Dat werkt polarisatie tegen. Dat is nu het belangrijkste: manieren vinden om polarisatie te stoppen. Waar kijken we naar? Je ziet nu in de VS de  gigantische macht van techmultinationals; zij beheersen de sociale media. De rijkste man op aarde heeft de laatste technologie en is nu gelieerd aan de machtigste man op aarde. Daar hadden despoten van vroeger alleen maar van kunnen dromen.’

Verkiezingen zijn nooit ontworpen voor sociale media, schrijft u. Maken sociale media de democratie kapot?

‘De oude democratieën lijden er ernstig onder, maar in autocratieën en opkomende democratieën helpen sociale media het democratiseringsproces juist met betere informatie en meer politieke participatie, blijkt uit recent wetenschappelijk onderzoek hiernaar. De onderzoekers geven verschillende voorbeelden, zoals de Arabische lente, maar ook Zelensky gebruikte sociale media om het moreel van de Oekraïense bevolking te sterken. In jonge democratieën hebben sociale media een cruciale functie. Je kunt dus niet in het algemeen zeggen dat sociale media de democratie kapotmaken, maar nepnieuws is altijd funest voor de democratie.’

Volgens u zijn we aanbeland op een historisch kruispunt: kiezen we voor een weg richting conflict en dictatuur of richting vrede en democratie. Is het zo zwart-wit?

‘We kunnen blijven voortmodderen, maar op een gegeven moment kun je niet meer terug. In Polen en Hongarije moest de Grondwet worden gewijzigd, zodat die partijen rechters konden benoemen. Hier speelt de Raad voor de Rechtspraak een belangrijke rol bij de benoeming van rechters, maar die Raad hangt onder het ministerie van Justitie en Veiligheid, dus die brandgangen zijn niet zo solide. Als straks een meerderheid van radicaal-rechts dat afbreekt, dan is het moeilijk om een onafhankelijke rechterlijke macht weer op te bouwen. Daar moeten we niet in terecht komen. Toen de PVV in het kabinet kwam was nota bene het eerste doel een noodwet om het parlement buitenspel te zetten. Zoiets is bedoeld voor een pandemie, nu helpt het een ondemocratische beweging. Het zijn dus grote woorden, maar ik wil ook wel de grootheden aangeven en dat we ons daar rekenschap van geven. Het was 75 jaar lang ondenkbaar dat westerse democratieën terug zouden gaan naar een autocratie.’

Wanneer de democratie in het gedrang is, moeten we ons verzetten, citeer je de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. Wat betekent ‘verzetten’ volgens u?

‘Dat kan van alles zijn. De grote meerderheid wil niet in een dictatuur leven. Ik heb in landen met een dictatuur gewoond. Gisteren schreef ik in mijn column: de rechtsstaat is een theoretisch principe, veel Nederlanders hebben er geen gevoel bij. Ik zou zeggen: kijk eens naar de Toeslagenaffaire. Dat is wat er gebeurt als de rechtsstaat faalt, hetzelfde geldt voor het leven in een dictatuur. De democratie speelt zich niet buiten ons af. We maken het of breken het. Vraag je naar waar je dan in verzet moet komen, dan wijs ik ook naar het boek “Over Tirannie’ van Snyder. Daarin staan twaalf tips, zoals: Gehoorzaam niet bij voorbaat, verdedig maatschappelijke instellingen, voorkom een eenpartijstaat, bewaak je beroepsethiek, lees boeken, let op gevaarlijke woorden,. Onlangs is de bezuiniging op cultuur geschrapt, dat is geslaagd verzet tegen de inperking van het denken.’

Je bezocht een museum in Roemenië dat een eerbetoon en herinnering is aan de slachtoffers van het verzet tegen de communistische dictatuur en citeert uit een interview met een oudere vrouw: ‘Ik vraag me af of wij er als oppositie in zijn geslaagd verschillende groepen in de samenleving te verbinden. Wij moeten ons dat aantrekken.’ Wat kunnen we daarvan leren?

‘Dat is een note to self. We vinden elkaar gemakkelijk in onze bezorgdheid hierover, in strijdbaarheid. Maar we komen nergens als we niet de hand uitsteken naar de boer die bang is om zijn bedrijf te verliezen door mestproblematiek. Dat is niet gemakkelijk. Ik krijg boze mails van mensen. Ik zei tegen een PVV-stemmer: U kunt in de krant lezen hoe ik ergens over denk, maar ik weet niet wat u ervan vindt. Zullen we eens koffie drinken? Dat voorstel werd niet aangenomen. Hij wilde niet. Je moet er echt moeite voor doen. Ik stelde De Telegraaf voor om over mijn boek te vertellen, maar ze hadden geen belangstelling. Dat kan, maar je wilt toch niet de hele tijd enkel tegenover gelijkgestemden je eigen gelijk bevestigd zien.’

Hoe kunnen we de democratie redden of de weg naar de basis van de democratie terugvinden? Ligt de oplossing echt in burgerberaden die eindigen in een prereferendum?

‘Het is alle wegen tegelijkertijd begaan. Ik heb wel het gevoel dat de tegenwind nogal heftig is. We moeten alle sporen belopen en inderdaad ook de maatschappelijke democratie bewandelen. Burgerberaden zijn heel belangrijk. Die kunnen veel groter en verdienen dan opvolging. En ik ben blij om te ontdekken dat er ook in de representatieve democratie knoppen zijn waar we aan kunnen draaien, zoals verkiezingen anders organiseren.’

Welk verhaal van dat verzet werkt tegen populisme?

‘Mensen hebben inderdaad een verhaal nodig. Ik geef graag het voorbeeld van de opkomst van de Limburgse steenkoolindustrie. Het verhaal daaromheen was een essentiële voorwaarde voor succes. Het was voor God en vaderland, de mijnwerkers zijn helden, zij houden ons warm. Aan alle kanten werd dat verhaal verteld. Daar gaf de hele bevolking van Zuidoost-Limburg zich aan over. In dienste van de industrie. Daar zijn wel 1400 mensen bij omgekomen. In de laatste dertig jaar zijn de grote verhalen die van mensen een gemeenschap maakten uit elkaar gevallen. Ook de ontkerkelijking speelt daar een rol in. De vraag is: kun je nog een nieuw groot verhaal vertellen? Ik denk van wel. Je kunt een groot verhaal hebben, zoals het eerste circulaire land op aarde worden. Dat is een groene weide om mensen mee te krijgen. We hebben lang goedkope welvaart gehad, geteerd op de toekomst. De kolonisatie van de toekomst, noemt Van Reybrouck dat. Maar de kleine verhalen, van een straat, vereniging of koor, zijn ook belangrijke verhalen. Die zijn het fundament onder de democratie.’

De geschiedenis herhaalt zich dan wel niet letterlijk, ze rijmt vaak wel, schrijft u. U pleit voor meer nieuwsgierigheid en het behoud van de kritische geest. Maar valt het tij nog wel te keren of is de huidige tendens een natuurlijke gang van zaken in de geschiedenis van de mensheid?

‘Ik weiger dat te geloven. Het is zeker niet een noodzakelijkheid. Maar die lange vrede met steeds meer welvaart staat nu wel op het spel.’