‘De democratie vereist onderhoud’

‘De democratie is een goed gedragen verworvenheid die we moeten koesteren, maar eigenlijk hebben we die verwaarloosd’, stelt voorzitter Ahmed Marcouch van de adviescommissie Versterken Weerbaarheid Democratische Rechtsorde in een interview met Binnenlands Bestuur naar aanleiding van de verschijning van het rapport ‘Koester de democratie’.

U reikt als commissievoorzitter vanmiddag (gisteren, WB) het rapport uit aan de ministers De Jonge en Van Gennip. Wat was uw persoonlijke reden om de adviescommissie voor te zitten?

‘Er zat zeker een persoonlijke component aan het instemmen met het voorzitten van de commissie. De zaak gaat mij aan het hart. Ik ben doordrongen van de bijzonderheid en de kracht van de democratie. Ik heb dat heel bewust meegemaakt in het proces na de moord op Theo van Gogh, toevallig vandaag precies 19 jaar geleden. Toen was er ook polarisatie. Op zijn manier was Van Gogh een uitgesproken persoon. Hij is vermoord en dat was gemotiveerd door een radicale extremistische ideologie. Ik was als ambtenaar in dat gebied persoonlijk betrokken bij de nasleep . Ik ben daar ook gevormd, want ik ben opgegroeid op de Beukenweg en ging bij het Oosterpark naar school. Waar de dader is aangehouden, heb ik veel gespeeld. Die gebeurtenis kwam dus op allerlei manieren binnen. Mijn grootste angst was toen: wat gebeurt er met de affectieve polarisatie. Die term gebruikte ik toen niet, maar die gebruiken we in ons rapport. Polarisatie is niet altijd slecht, want je kunt op inhoud polariseren. Dat helpt om mensen erbij te betrekken. Affectieve polarisatie gaat over ontmenselijken en verdachtmakingen. Dan is het schadelijk.’

Het staat niet in het rapport, maar de discussie over Israël/Hamas geeft natuurlijk ook een impuls aan die affectieve polarisatie. Hoe kijkt u daarnaar?

‘Dat heeft zeker impact op de samenleving. Ik heb geleerd hoe groot de impact kan zijn op wijken, buurten en jongeren. In Slotervaart hebben we, na de moord op Van Gogh, in 2007 de hele radicaliseringsaanpak opgezet. De grote vraag was: waarmee raken zij geïnspireerd? Nu deze oorlog weer escaleert, heeft dat impact op wijken, het leidt tot spanningen en stress. We hebben veel geleerd als bestuur, samenleving en pers hoe daarop te reageren. Het buitenland is ook binnenland en kan leiden tot polarisatie. In de Amsterdamse wijk De Baarsjes was destijds een schuilsynagoge. Er waren een hoop toestanden met de opkomst van antisemitisme en islamofobie. Dat voelde je in de wijk. Maar je zag op het Mercatorplein niet letterlijk wat er nou sinds gisteren was veranderd. Nu komt alles live binnen via social media. Dan moet je heel alert en waakzaam zijn, ook uit pedagogisch oogpunt.’

Hoe erg is de situatie nu met de democratie? ‘Het is niet te laat, maar we kunnen niet zo doorgaan’, schrijft uw commissie. Het lijkt er in die toon op dat het nog nét niet te laat is. Waaruit blijkt dat?

‘De democratie is een goed gedragen verworvenheid, die we moeten koesteren, maar eigenlijk hebben we die verwaarloosd. De democratie vereist onderhoud. We moeten die onderhouden en versterken. We constateren niet dat democratie ten gronde gaat, maar deze staat wel onder druk, ook internationaal. Kijk naar Oekraïne en de bestorming van het Capitool. Bij ons is de staat van de democratie dat deze niet voor iedereen werkt. Voor een paar miljoen Nederlanders is het overleven. Zij zijn aangewezen op de overheid, maar de instituties werken niet meer voor hen. Een andere grote dreiging is de georganiseerde misdaad. Dat wordt te veel als veiligheidsvraagstuk gezien, terwijl het ook een ondermijningsvraagstuk is. Het is een belangrijke voedingsbodem voor radicalisering en democratie-ondermijnend. Daar zit de urgentie in.’

U noemt het niet alleen een verantwoordelijkheid van het kabinet. De democratie is van ons allemaal. De commissie spreekt ook de burger aan. Wat kan die hierin betekenen?

‘Ten aanzien van burgerschap mikken we op vorming en onderwijs, niet alleen theoretisch, dus door het te examineren, maar ook door in te zetten op het leren van democratische vaardigheden. Het gaat ook om competenties. Op het schoolplein was het zo dat als je niet mooi kon voetballen, je dan niet wordt geïncludeerd. Dat leidt dan tot verdriet, teleurstelling en boosheid. Deze mensen haken niet af, maar zijn weggeduwd. In de afgelopen decennia zijn er, niet alleen door de kabinetten-Rutte, politieke keuzes gemaakt die hiertoe hebben geleid. De overheid heeft zich teruggetrokken en is onzichtbaarder geworden. Op papier lijkt het allemaal goed, tot je erop aangewezen bent. Als je dan bij een loket komt, ontmoet je eerst achterdocht. Dat geldt niet alleen voor de onderkant van de samenleving, maar ook als je zorg nodig hebt.’

Maar hoe haal je die paar miljoen mensen er als overheid weer bij?

‘We geven concrete adviezen, geen actieplannen. Je moet daar integraal met andere organisaties mee bezig gaan en in alle ernst kijken naar de sociale crisis. Naar de toekomst toe zeggen wij: doe recht aan sociale grondrechten van burgers. Denk na over de toegankelijkheid van de overheid wat betreft controle en toezicht. Ga van wantrouwen naar vertrouwen en richt je dienstverlening ook zo in. En faciliteer dat burgers met een mens kunnen spreken, niet via een klantenservicemenu. We hebben het over mensen met leefstress, en niet altijd door eigen toedoen. Er zijn ook mensen met een fulltime job die niet van hun werk kunnen leven. Ook onrechtvaardigheid is een ondermijning van de democratische rechtsorde. We moeten recht doen aan sociale grondrechten. En ga het gesprek aan met de mensen, voer de dialoog. Spreek over grote vraagstukken, zoals wonen en stikstof. Doe dat niet van bovenaf, maar spreek met de mensen zelf. Laat hen serieus meedoen. Nu zie je mensen twijfelen of ze een functie in het openbaar willen vervullen. Wil iemand dat nog doen? En stel een norm wat betreft de bedreigingen. Beschouw dat als gevaar voor de democratie. De georganiseerde misdaad is zo ontwrichtend dat mensen zich niet meer beschikbaar stellen. Daarom moeten we duidelijk zichtbare normen stellen. We adviseren stopgesprekken met bedreigers te voeren. Ja, ik weet dat daar capaciteit voor nodig is. Die is er nu te weinig.’

De overheid moet ook gaan werken vanuit de ‘geenloketgedachte’. Wat vergt dat van ambtenaren?

‘Ambtenaren voeren opdrachten uit. De geenloketgedachte vergt andere politieke en bestuurlijke keuzes over de organisatie van de overheid. De schotten hebben ambtenaren gevormd: ik ga alleen hierover, dat is niet mijn opdracht, ga maar daarheen. Maar juist voor mensen die op de overheid aangewezen zijn moet een overheid voldoende aanwezig zijn. Dat professionele denken is in een aantal landen al geregeld, maar bij ons nog niet. We moeten ook af van de toeslagen. Die zijn inkomenscompensatie, geen noodverband. De politiek heeft er oren naar om daar op een andere manier naar te kijken. Er wordt vaak geen gebruik van gemaakt, omdat men het te ingewikkeld vindt. De geenloketgedachte komt daarvandaan. Het gaat om het waarborgen van de toegankelijkheid en nabijheid van de overheid.’

Gemeenten en provincies zouden beter ondersteund kunnen worden om te reageren op misleidende informatie en complottheorieën en het herkennen van ondermijningsprocessen. Hoe?

‘Het gaat erom dat we als één overheid opereren. Gemeenten zijn nabij georganiseerd en letterlijk nabij, maar hebben niet altijd de middelen en de expertise. Dat moet de rijksoverheid beter faciliteren. Er is al ondersteuning voor de RIEC’s vanuit de ondermijningsgelden, maar nog niet tegen de ondermijning van de democratische rechtsorde. Het gaat veel over de strijd tegen drugs, maar het gaat eigenlijk om de ontwrichting van de democratie. Gemeenten beter ondersteunen kan ook door regelgeving, dus dat zij de ruimte krijgen om te doen wat nodig is om de sociale crisis te bestrijden. Er is het Netwerk Weerbaar Bestuur. Wij adviseren om als één overheid te opereren, dus het ligt voor de hand dat dit ook landt in het lokaal bestuur. Het past bij ons pleidooi voor ondersteuning van lokale media om de democratie te versterken. Maar gemeenten kunnen het niet alleen. Je kunt hen beter ondersteunen via het Gemeentefonds, want dat is solide en robuust, maar nu is ondersteuning vaak incidenteel. Het Nationale Programma Leefbaarheid en Veiligheid is een bescheiden aanzet om de achterstanden weg te nemen in twintig stedelijke gebieden. Maar je moet robuuster en duurzamer investeren. De achterstand van iemand van 18 jaar, heb je niet in vier jaar weggewerkt. Dat is een kwestie van lange adem.’