Verder kijken dan het coffeeshopmodel

Op maandag 7 april is een nieuw hoofdstuk in het Nederlandse softdrugsbeleid begonnen: het veelbesproken cannabisexperiment is van start gegaan. In tien deelnemende gemeenten mogen coffeeshops voortaan alleen nog legaal geteelde, op kwaliteit gecontroleerde wiet verkopen. De hasj-achterdeur blijft nog op een kier, vanwege het beperkte legale aanbod. Als onderzoekspartners – samen met het Trimbos-instituut en Breuer&Intraval – brengt RAND Europe de effecten van deze aanpak in kaart.

Voor het eerst wordt niet alleen de verkoop, maar ook de productie van cannabis gereguleerd. Een selecte groep van maximaal tien telers mag leveren aan de deelnemende coffeeshops. Daarmee beproeft Nederland een gesloten keten, iets waar internationaal al langer mee wordt geëxperimenteerd. In internationaal vergelijkend onderzoek dat wij als RAND samen met het Trimbos-instituut uitvoerden, keken we naar ervaringen met legalisering in landen zoals de VS, Canada, Uruguay, Duitsland en naar Zwitserland waar pilots lopen of cannabis al gelegaliseerd is onder voorwaarden.

De kernvraag die gesteld moet worden, is niet alleen óf regulering werkt, maar vooral hoe deze het beste kan worden ingericht. In de Verenigde Staten – waar cannabis in 24 staten legaal is voor recreatief gebruik – zien we wat er gebeurt als legalisering zonder duidelijke kaders plaatsvindt. De vrije markt leidde bijvoorbeeld in Californië tot scherpe concurrentie, prijsdalingen, gerichte marketing en een stortvloed aan nieuwe, soms extreem sterke producten. Het gevolg: meer gebruik, meer incidenten en een verhoogde druk op de volksgezondheid.

Ervaringen met de alcohol- en tabaksindustrie leren ons ook dat wanneer commerciële belangen de boventoon voeren, dit ten koste gaat van de volksgezondheid. Een internationale studie met lessen uit alcohol en tabak laat zien dat vrije marktmodellen, voor zowel productie als verkoop, doorgaans gepaard gaan met hoger gebruik en meer maatschappelijke schade.

Tegelijkertijd zijn er landen die bewust een ander pad kiezen. In de Canadese provincie Quebec wordt cannabis uitsluitend verkocht via een overheidsmonopolie. De nadruk ligt daar op volksgezondheid, bescherming van jongeren en beperking van aanbod en reclame. De eerste onderzoeksresultaten wijzen erop dat deze aanpak problematisch gebruik onder jongeren dempt.

Andere alternatieven zijn er ook: zoals kleinschalige thuisteelt, of het non-profitmodel via cannabisclubs – zoals in Uruguay en Duitsland. In zulke clubs mogen leden onder voorwaarden gezamenlijk cannabis kweken en afnemen, zonder winstoogmerk. In Nederland is thuisteelt nog steeds verboden, hoewel er pas bij meer dan vijf planten wordt overgegaan tot vervolging. Er kleven echter ook risico’s aan legalisering van thuisteelt, al is het maar omdat het bijna niet te handhaven is. Om maar te zwijgen over kwaliteitscontrole, energiegebruik en brandgevaar.

Kortom: het cannabisexperiment is een noodzakelijke stap, maar vormt nog geen eindstation. De echte uitdaging ligt in het formuleren van heldere maatschappelijke doelen: willen we vooral criminaliteit terugdringen? De volksgezondheid beschermen? Minder overlast? Pas wanneer die doelen helder zijn, kunnen beleidsmakers onderbouwde keuzes maken over het vervolg.

De boodschap is dan ook helder: evalueer systematisch, stel meetbare doelen, en leer van andere landen. Het coffeeshopmodel heeft Nederland decennialang een unieke positie gegeven, maar is geen blauwdruk voor de toekomst. Voor effectief cannabisbeleid moeten we verder durven kijken dan de voordeur én de achterdeur van de coffeeshop.

Stijn Hoorens, onderzoeker internationaal drugsbeleid en directeur bij RAND Europe