De hitte blijft nog onderbelicht

Bij klimaatverandering gaat het vaak over wateroverlast en droogte. Maar er is nog een derde, wat onderbelicht risico: hitte. De geringe aandacht ervoor is vreemd, want juist de temperatuurstijging is het meest directe gevolg van de toegenomen uitstoot van CO2. Rotterdam gaat daarom hitteplannen per wijk ontwikkelen.

Extreme hitte

De onderwaardering van hitte is vreemd omdat we het aan den lijve ondervinden. Het aantal tropische dagen (30 graden of meer) is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Niet alleen in Spanje, Italië en Frankrijk, maar ook in het altijd als mild ervaren Nederland. Ook extreme hitte, boven de 35 graden, komt vaker voor. De thermometer tikte eind juli 2019 in Gilze-Rijen (Noord-Brabant) zelfs 40,9 graden aan.

Buiten

‘We moeten daarom veel meer leren van mediterrane landen en in tijden van hittegolven de warmte buiten het huis houden’, zegt Esther Wienese. ‘In de ochtend ramen en gordijnen dicht en ze pas ‘s avonds en ‘s nachts weer open doen en de woning luchten’, zegt de projectleider Rotterdams Hitteplan van de Gemeente Rotterdam-GGD.

Enige ambtenaar

Sinds juli 2022 kan zij zich dankzij een Europese subsidie vier dagen per week bezighouden met het lokale hitteplan. Daarmee is zij voor zover bekend de enige ambtenaar in Nederland die min of meer fulltime werkt aan de organisatie van zelfzorg en professionele zorg tijdens hitte. We denken nog te veel ‘hè, lekker warm, ramen open’, constateert Wienese. Ondertussen warmt daardoor het huis op, vooral woningen onder een plat zwart dak, of de bovenste verdieping van galerijflats. Maar ook via het raam warmt de zon de vloer op die daardoor als zomerse vloerverwarming gaat werken.

Koele kaart

Uit een jaarlijks terugkerende enquête in Rotterdam blijkt dat ongeveer 30 procent van de inwoners geen verkoeling in eigen huis of wijk kan vinden bij hittegolven. ‘Vandaar dat we al jaren over een ‘koele kaart’ beschikken. Ook zijn hittemaatregelen voor het eerst onderdeel in de prestatie-afspraken, vooral waar het huisvesting voor senioren betreft, zoals bij de ‘Thuisplusflats’ – een moderne versie van bejaardenhuizen’, zegt Tara van Iersel, verantwoordelijk voor hitte en droogte bij Rotterdams Weerwoord, het klimaatadaptatieprogramma van de gemeente.

Drinkwaterpunten

De koele kaart wijst de weg naar de koele plekken in de stad, zoals plantsoenen, parken en schaduwrijke plekken in de buitenruimte. Het doel is dat elke Rotterdammer binnen een straal van driehonderd meter van de woning een koele plek kan vinden. Ook in gebouwen. Van Iersel: ‘Bibliotheken, kerken, musea, zwembaden en buurthuizen staan op de kaart.’ Wie zijn locatie intoetst, vindt de dichtstbijzijnde drinkwaterpunten op de koele kaart. Gebruikers van de koele kaart worden uitgedaagd aan te geven of de kaart klopt en werkt.

Hotspots

Volgens het Nationaal Hitteplan informeert het RIVM circa zeventig branche- en belangenorganisaties in de zorgketen, zoals huisartsen, GGD’s, verpleegkundigen, apothekers, maar ook gemeenten. Dat begint op het moment dat er kans is op vier of meer dagen met temperaturen boven de 27 graden. Drink genoeg water, houd jezelf koel, houd je woning koel en zorg voor elkaar, is het parool. Het werkt niet altijd. Zo vinden hittegolven vaak plaats tijdens de vakantie­periode, als veel zorgverleners op vakantie zijn en organisaties vaak onderbemenst zijn, weet Wienese. ‘Dan kan het voorkomen dat degene die het Hitteprotocol in werking moet zetten, er niet is.’

Hitteplan

Mede daarom hebben tachtig gemeenten, waaronder Amsterdam en Den Haag en grotere steden als  Groningen en Nijmegen een lokaal hitteplan vastgesteld. Ook Rotterdam is aan het werk om de algemene aanduidingen van het Nationale Hitteplan uit te werken in op de stad toegepaste maatregelen, en ontwikkelt zelfs wijkplannen. Met behulp van subsidie van ZonMw zijn de gemeente, GGD en Hogeschool Rotterdam in drie wijken aan de slag gegaan met zogeheten Living Labs. ‘We willen in Ommoord, Noordereiland en Afrikaanderwijk echt in de haarvaten van de wijken ontdekken wat er gebeurt tijdens hitte. Waar wonen de meest kwetsbare mensen? Welke netwerken functioneren er?’, wil Wienese weten. Rotterdam wil tot een wijkaanpak komen zodat wijken weerbaar worden tijdens hittegolven.

Gegevens

Zo’n aanpak per wijk is waar we naar toe moeten, zegt Madeleen Helmer van Klimaatverbond Nederland, waarin decentrale overheden samenwerken. ‘We hebben steeds meer gegevens beschikbaar over de hitte-gevoeligheid van een woningtype, de koelende kwaliteit van het groen in wijken. We hebben sociaaleconomische gegevens en we weten waar voor hitte kwetsbare mensen wonen’, somt de initiatiefnemer voor lokale hitteplannen in Nederland op. ‘Je kunt de hotspots in je gemeente snel in kaart hebben.’

Meerlaags

Hoewel er na jaren meer aandacht is voor hitte, is er nauwelijks echt beleid, aldus Helmer. ‘In bijvoorbeeld de eerste ronde van de gemeentelijke klimaatstresstesten van 5 jaar geleden werd alleen gekeken naar de buitentemperatuur, aldus Helmer. ‘In de tweede ronde volgend jaar kijken we met een ‘meerlaagse’ hittestresstest niet alleen naar hitterisico’s het gebied, maar ook naar de hittegevoeligheid van gebouwen en bewoners in de wijk. En voor de aanpak van hitterisico’s na de stress bestaat intussen de Menukaart Hitte.

Halve wadi

De kosten zijn het probleem niet. ‘Een lokaal hitteplan is even duur als een halve wadi.’ En Helmer signaleert nog een ander probleem. ‘Voor wateroverlast en droogte bestaan tal van instituties en beleidsplannen en deltascenario’s. Het probleem is dat hitte vooral op het bordje van de zorg en de gebouwde omgeving komt. Die hebben te maken met respectievelijk de grote gevolgen van de vergrijzing, de bouw en verduur­zaming van woningen en er is daar permanent ondercapaciteit. Daar komt bij dat hittestress in de zomermaanden speelt, als iedereen op vakantie gaat.’

Energiecoaches

We zouden meer op elkaar moeten letten, aldus Helmer. ‘Bij je buren langsgaan in de avond, aanbieden om alles open zetten en even te blijven als iemand bang is voor insluipers.’ Om voor de hand liggende maatregelen meer tussen de oren te krijgen, zouden ook energiecoaches een rol kunnen spelen met zomeradviezen. ‘Niet alleen aandacht voor tocht en besparing in de winter, maar zorg voor zonwering en voldoende water in de zomer.’

Lees het hele verhaal, het tweede in een reeks over zomerhitte, deze week in BB17 (inlog). Dit verhaal werd mede mogelijk dankzij een bijdrage van het Mediafonds van de Europese Unie.