Gemeente moet zélf risico's slim verkeerslicht onderzoeken

De Autoriteit Persoonsgegevens en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat verschillen van mening over de term ‘volgverkeerslicht’. Waar ze het wél over eens zijn: het privacybewustzijn van gemeenten en provincies moet en kan veel beter.

Opschudding

‘Amsterdam neemt geen volgverkeerslichten in gebruik door privacyrisico’s.’ In januari zorgen krantenkoppen met deze strekking voor opschudding in de verkeerswereld. De zogeheten intelligente verkeersregelinstallaties of iVRI’s (nóóit stoplichten zeggen) staan in 89 gemeenten verspreid over het land. Naar verwachting zal het aantal alleen maar toenemen. Dat er in de hoofdstad zorgen zouden zijn over de privacy van verkeersdeelnemers is daarom groot nieuws. Dat de voornaamste zorgen economisch van aard zijn en dat de gemeente Amsterdam de ontwikkelingen rond iVRI’s blijft volgen, wordt in de media aanzienlijk minder breed uitgemeten. Wat rest is onduidelijkheid. Hoe zit het precies met de intelligentie van de installaties? Wat moet een gemeente of provincie weten voordat er een besluit over valt?

Verkeersdoorstroming

Traditionele Nederlandse verkeersregelinstallaties ontvangen signalen over voertuigen via detectielussen in de grond, die meestal op ongeveer honderd meter van een kruispunt liggen. Deze lussen geleiden stroom, die reageert op het metaal van passerende voertuigen. Het is een ‘domme’ maar effectieve manier om te weten of er verkeer aan komt. De belofte van iVRI’s is dat ze verkeersdeelnemers eerder detecteren – al vanaf een kilometer – én dat ze weten om wat voor soort verkeer het gaat. Dat is goed voor een soepele verkeersdoorstroming. Daarnaast kan het systeem een ambulance met spoed voorrang verlenen zonder de rest van het verkeer te ontregelen. Ten slotte kan het systeem verkeersdeelnemers informeren over hoelang het licht nog op rood of groen blijft. Handig voor vrachtwagenchauffeurs. Zij hoeven daardoor minder te remmen of op te trekken, wat leidt tot minder dieseluitstoot.

Kip-en-eiprobleem

Een deel van deze beloftes is nog toekomstmuziek. Om met iVRI’s te communiceren, moeten verkeersdeelnemers namelijk beschikken over een app of een ingebouwd systeem in hun voertuig. Dit is al ingebouwd in bijvoorbeeld de Flitsmeister-app, die zo’n 3 miljoen gebruikers heeft, en bij de ongeveer 940 ambulances in Nederland. Door nu iVRI’s te plaatsen, zorgen overheden ervoor dat deze ontwikkeling zich de komende jaren zal voortzetten en stimuleren ze dit actief. Marcel Westerman, die zich in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) al zes jaar bezighoudt met de uitrol van iVRI’s, spreekt van een kip-en-eiprobleem: ‘Om meerwaarde te krijgen, heb je bussen, nood- en hulpdiensten, fietsers, voetgangers en logistiek nodig die kunnen communiceren met de iVRI’s. Daarvoor moeten veel wegbeheerders eigenlijk heel veel iVRI’s realiseren, maar dát wordt pas zinvol als er ook veel bussen et cetera zijn aangesloten.’ Volgens hem zou Amsterdam de meerwaarde ‘echt wel’ ervaren als er voldoende verkeersdeelnemers waren aangesloten.

Privacyrisico

Vorig jaar introduceerde de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) de term ‘volgverkeerslichten’, nadat de toezichthouder in 2021 al alarm had geslagen omdat met de iVRI's grote hoeveelheden persoonlijke informatie zou kunnen worden verzameld. Na een constatering dat de inzet van iVRI’s bij een gemeente ‘allesbehalve zorgvuldig plaatsvond’, ontvangt de minister van IenW in april 2024 een nieuwe brief van de toezichthouder. Een citaat uit deze brief: ‘Het is zeer de vraag of weggebruikers die op dit moment verkeersapps gebruiken die communiceren met de iVRI’s voldoende op de hoogte zijn van het feit dat deze gegevens gedeeld worden en ook welke risico’s hier aan verbonden zijn.’

Monique Verdier, vicevoorzitter van de AP, zegt tegen Binnenlands Bestuur: ‘Wij vinden het een groot privacyrisico dat je gegevens kunnen worden gebruikt zonder dat je het in de gaten hebt, vooral als er ook wordt gebruikgemaakt van camera­systemen. Volledige ritten kunnen in kaart worden gebracht en de vraag is wie er bij die gegevens kan.’

Gercertificeerde partijen

Volgens het ministerie van IenW is het gebruik van het woord ‘volgverkeerslichten’ misleidend en is de veiligheid in de keten juist bijzonder goed geregeld. In het kort: een gebruiker van bijvoorbeeld Flitsmeister geeft na het downloaden van de app toestemming om persoonsgegevens te laten verwerken. Flitsmeister stuurt deze data naar clouddienstverlener Be-Mobile. Zodra het voertuig van de appgebruiker binnen een straal van circa 1.000 meter van de iVRI komt, genereert Flitsmeister een unieke, tijdelijke code, die vervalt zodra het voertuig de zone verlaat. De code gaat via Be-Mobile naar het landelijke dataplatform Urban Data Access Platform, dat wordt beheerd door IenW. Het dataplatform stuurt de informatie die bij de code hoort naar de iVRI , bijvoorbeeld: ‘Er nadert een elektrisch bestelbusje dat toegang heeft tot de zero-emissiezone en daarom voorrang mag krijgen.’

Zo zijn er meerdere partijen verbonden met iVRI’s. Allemaal worden ze gecertificeerd door het ministerie van IenW. Dit certificaat is één jaar geldig, waarna de partijen opnieuw moeten aantonen dat ze gebruikers correct anonimiseren.

'Commotie onverdiend'

Marcel Westerman vindt de commotie onverdiend: ‘We zijn echt trots op hoe we het privacytechnisch hebben geregeld.’ Wel onderkent het ministerie dat de AVG in het geding kan komen als de verkeerslichten worden gecombineerd met conventionele verkeerscamera’s, ANPR-camera’s en inductielussen. De Hoge Raad oordeelde eerder overigens dat dit tevens geldt voor ‘domme’ verkeersinstallaties. Ook dan valt niet volledig uit te sluiten dat de data tot personen herleidbaar zijn.

Goed doordenken

'Het is nooit de bedoeling dat de gegevens op straat komen te liggen, maar het gebeurt wel,' reageert Verdier. 'Denk maar aan de hack op de politie.’ Bovenal wil de Autoriteit Persoonsgegevens voorkomen dat gemeenten blind afgaan op de voordelen van iVRI’s. ‘Vraag jezelf eerst af wat je ermee wilt bereiken,’ zegt ze. ‘Heb je daarvoor echt deze technische oplossing nodig, of kun je hetzelfde bereiken op een simpelere of goedkopere manier?’ De casus in Amsterdam laat volgens haar zien hoe ingewikkeld het kan zijn voor een gemeente om een goed doordachte keuze te maken. ‘Nog even los van de privacyrisico’s kost het ook gewoon geld. Dan moet de noodzaak van een technische oplossing wel goed zijn doordacht.’

Over één ding zijn het ministerie en de toezichthouder het zonder meer eens: decentrale overheden moeten zich beter verdiepen in wat ervoor nodig is om te voldoen aan de privacywetgeving. ‘Gemeenten zijn zelf verantwoordelijk voor de iVRI’s die ze laten plaatsen,’ benadrukt Monique Verdier. ‘Ze horen een eigen DPIA uit te voeren. Pas als jijzelf een goede inschatting maakt hoe je als gemeente gegevens van een iVRI verwerkt, al dan niet in combinatie met andere gegevens, heb je de risico’s in beeld. Maar je ziet dat gemeenten vaak niet meer doen dan een vinkje zetten: het ministerie heeft een DPIA gedaan voor de keten, check. Dat vinden wij echt heel kwalijk.’

Lees het hele artikel in BB06 (inlog)