Sturen met de Milieukostenindicator in de GWW

De Milieukostenindicator (MKI) is een handig meetinstrument waarmee je duurzaamheid kunt stimuleren in de Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW). Zo kun je bijvoorbeeld minimale prestatie-eisen stellen aan materialen, of de MKI opnemen als gunningscriterium. Omdat er behoefte is aan een sterkere en meer eenduidige sturing op verduurzaming in de sector, werkt het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat aan een maatregelenpakket voor opdrachtgevers, dat het opnemen van de MKI in GWW-aanbestedingen verplicht stelt. Hoe gaat het pakket eruitzien, en hoe kun je het meetinstrument inzetten?

Uitgedaagd om milieu-impact te verbeteren

De MKI vat de milieu-impact van een materiaal, product of project samen in één score, uitgedrukt in euro’s. Hoe lager de MKI-waarde, des de lager de milieu-impact is van het product of project. Het maatregelenpakket dat nu wordt gemaakt, omvat straks twee wettelijke verplichtingen rondom dit meetinstrument. De verplichtingen zijn gericht op opdrachtgevers. Zo wordt het straks voor hen verplicht om minimale milieuprestatie-eisen te stellen aan de meest impactvolle materialen in de GWW (asfalt, beton en staal).

Daarnaast zijn opdrachtgevers straks verplicht om de MKI in te zetten als gunningscriterium bij aanbesteding van grote GWW-projecten. Zo worden marktpartijen uitgedaagd om de milieu-impact in GWW-projecten te blijven verbeteren en worden koplopers beloond. Het bedrijfsleven, overheden en andere publieke opdrachtgevers zijn betrokken bij het proces en helpen de wetgeving te verbeteren en verfijnen.

Zodra de verplichtingen wettelijk zijn vastgelegd, zal kennisplatform CROW de RAW-bestekken en de Uniforme Administratieve Voorwaarden voor Geïntegreerde Contractvormen (UAV-GC 2025) aanpassen om ervoor te zorgen dat publieke opdrachtgevers de nieuwe eisen kunnen toepassen in hun aanbestedingen. Wanneer dit zal zijn, hangt af van de voortgang van het wetgevingstraject. Het voornemen voor inwerkingtreding is 2027. Bij het MKI Expertisecentrum, dat binnenkort door het ministerie wordt opgestart, kunnen opdrachtgevers straks terecht voor ondersteuning bij het introduceren en toepassen van de MKI in hun opdrachten.

MKI in de praktijk

De gemeente Gooise Meren, gelegen in de provincie Noord-Holland, past de Milieukostenindicator toe als gunningscriterium bij alle herinrichtingsprojecten in de openbare ruimte en bij asfaltonderhoud. Adviseur inkoop Marjolijn Guijt legt uit hoe zij dit doen: “Wij maken een referentieberekening van het gehele bestek. Hierbij worden alle bestekposten doorberekend middels de levenscyclusanalyse (LCA).” Voor elke post wordt gekeken naar welk materiaal en materieel er wordt ingezet, en wat de transportafstand is. De resultaten van de referentieberekening worden omgerekend naar de totale CO2-uitstoot, wat weer wordt omgerekend naar euro's. Hoe lager de uitstoot, des de lager het bedrag.

Aannemers kunnen in hun voorstel een lagere uitstoot, en daarmee een lager bedrag voorstellen.  Bijvoorbeeld door andere, misschien wel hergebruikte materialen, ander materieel of kortere transportafstanden aan te bieden. De mate waarin een aannemer een lagere referentieberekening kan realiseren, bepaalt het gunningsvoordeel dat hij kan behalen. Marjolijn: “Het gunningsvoordeel dat een aannemer kan behalen op MKI, is in onze aanbestedingen dertig procent van de geraamde prijs. Een aannemer haalt dit wanneer hij de MKI-berekening weet te optimaliseren naar vijftig procent van de referentieberekening, door bijvoorbeeld andere materialen of emissieloos materieel in te zetten.”

Een dagboek bijhouden

In de uitvoering monitort de gemeente of de aannemer werkt volgens de beloofde referentieberekening, vertelt Erwin van der Steen, assetmanager bij de gemeente Gooise Meren. “In een dagboek houdt de toezichthouder van alles bij. Bijvoorbeeld welke materialen er worden gebruikt, de verwerkingstemperatuur van het asfaltmengsel, en welk materieel de aannemer toepast. Het kenteken van de vrachtauto(‘s) en gereden afstanden worden genoteerd, waardoor we kunnen zien of dit overeenkomt met de planning. Ook wordt bijgehouden hoeveel en welke brandstof er wordt gebruikt, en controleren we op de asfaltleveringsbonnen of het juiste percentage gerecycled materiaal in het mengsel zit.”

Door de MKI op deze manier in contracten op te nemen, heeft de gemeente zicht op hoeveel CO2 er vrijkomt bij de uitvoering van projecten, en wat er al is bespaard: ongeveer veertig procent in drie jaar tijd. Daarnaast levert deze manier van werken andere positieve neveneffecten op. Erwin: “Aannemers maken vaker gebruik van elektrisch materieel zoals elektrische vrachtauto’s, kranen, freesmachines en trilplaten, en zij worden gestimuleerd om kortere transportafstanden te hanteren. Daarnaast gaan steeds meer dieselvrachtauto’s over op het gebruik van HVO 100, een synthetische diesel gemaakt van hernieuwbare, plantaardige grondstoffen.”

Expertise van buitenaf

Marjolijn voorziet dat er met de komst van de wetgeving ‘best wel wat’ op gemeenten af gaat komen. Het opnemen van de MKI in een aanbesteding heeft gevolgen voor de werkprocessen van opdrachtgevers, de samenwerking met aannemers en de uitvoering. Marjolijn: “Aannemers moeten meer papierwerk aanleveren, en als opdrachtgever moet je dit allemaal verzamelen, kunnen beoordelen en – in de uitvoering – controleren.”

Het helpt om, in ieder geval in de beginfase, expertise van buitenaf in te schakelen. Zo maakt de gemeente Gooise Meren gebruik van een adviesbureau dat ondersteunt in de voorbereiding bij aanbestedingen, en de inschrijvingen toetst. Marjolijn adviseert gemeenten om ook een externe partij in te schakelen, in ieder geval bij de eerste opdrachten waarbij de MKI als gunningscriterium of eis wordt opgenomen. “Zo kun je grip krijgen op wat er allemaal moet gebeuren. Na een tijdje kun je het dan intern onderbrengen.”

Meer impact in elke fase

Ook al is de Milieukostenindicator een goed instrument om duurzaamheid in de uitvoering te stimuleren, er blijft natuurlijk meer nodig om een klimaatneutrale en circulaire infrasector te kunnen realiseren. De meeste duurzaamheidswinst wordt immers vaak al geboekt vóór de aanbestedingsfase, zegt Marjolijn. “Het begint al bij het besluit om bijvoorbeeld een weg te versmallen en meer groen aan te leggen, waardoor er minder grondstoffen en materialen nodig zijn. Daarnaast is het goed om te kijken naar welke grondstoffen en materialen je kunt hergebruiken, en hoe dichtbij je die kunt halen. Al deze keuzes hebben meer impact dan je denkt.”

Daar is Emiel Neefjes, werkvoorbereider bij de gemeente Nijmegen, het mee eens. “Er wordt veel gebouwd in Nederland, terwijl er niet altijd genoeg secundaire toeslagmaterialen, ofwel circulaire grondstoffen zijn om nieuwe producten van te maken. Daarom is het belangrijk dat je bij een aanbesteding vooraf al nadenkt over de toekomst: wat kun je nu, maar ook later met het materiaal dat je in laat kopen.” De gemeente Nijmegen nam in 2015 als eerste overheid in Nederland de MKI op als duurzaamheidseis in een aanbesteding voor betonklinkers. Met de opgedane kennis en ervaringen uit deze opdracht heeft BouwCirculair toentertijd minimale duurzaamheidseisen voor verschillende materialen opgesteld en deze verwerkt in de productbladen van Moederbestek. Sindsdien gebruikt de gemeente deze productbladen.

Gratis productbladen

Heb je een klein project en is de verplichte MKI als gunningscriterium niet van toepassing? Dan kunnen deze productbladen je alsnog helpen om stappen te zetten richting verduurzaming. Zo kun je de MKI gebruiken om te sturen op een duurzamer product. De tip van Emiel aan andere gemeenten is dan ook: maak hier bij aanbestedingen gebruik van. “De productbladen bevatten minimale eisen op het gebied van CO2-uitstoot, uitgedrukt als maximale MKI-waarde, en circulariteit per product. Deze eisen kun je direct in je eigen aanbestedingen opnemen.” De eisen zijn een aanvulling op de Standaard RAW Bepalingen. De productbladen zijn beschikbaar voor verschillende materialen zoals banden, tegels en staal, en zijn gratis te downloaden via de website van Moederbestek.