Dilemma's bij datadeling

Overheidsorganisaties willen graag meer data met elkaar uitwisselen om grote maatschappelijke problemen op te lossen. Dat gaat nog niet van een leien dakje, onder meer door allerlei privacydilemma’s. Een overzicht van de dilemma’s en mogelijke oplossingen.

Data delen op kleitabletten

Het opslaan en delen van data is ouder dan de weg naar Rome, zegt Nitesh Bharosa. De Mesopotamiërs (4000-539 v. Chr.) schreven al op kleitabletten hoeveel graan ze nodig hadden om de winter door te komen en deelden dat met de gemeenschap. Om maar even aan te geven: data delen is een menselijke behoefte. Bharosa weet er alles van. Als hoogleraar GovTech aan de TU Delft doet hij onderzoek naar datagestuurd werken en digitale transformatie in de publieke sector. Een belangrijk onderdeel daarvan is gegevensdeling.

Steeds meer mogelijk

Ook in onze tijd is gegevensuitwisseling een hot topic. Er kan ook steeds meer. Zo zegt de Sociale Verzekeringsbank (SVB) over innovatieve technologie te beschikken om data op een verantwoorde manier te delen. De overheid wil dan ook meer datadeling mogelijk maken tussen de verschillende bestuurslagen. Daartoe werd in 2022 de Interbestuurlijke Datastrategie opgesteld, vanuit de gedachte dat maatschappelijke opgaven geen eilandjes op zich zijn. De energietransitie, de wooncrisis en ondermijning door criminaliteit kunnen alleen worden opgelost door goede afstemming, samenwerking en datadeling.

Dat kan alleen niet zomaar, en zeker niet als je te maken hebt met persoonsgegevens. Het delen van data tussen overheidsorganisaties brengt allerlei privacydilemma’s met zich mee.

Gerechtvaardigd belang

Sneller burgers helpen – dat zal velen als muziek in de oren klinken. Het is daarbij volgens Bharosa heel belangrijk om te beseffen waarom je precies welke data wilt delen. ‘We hebben de privacywetgeving met allerlei waarborgen ingericht. Die leiden uiteindelijk tot een van de dilemma’s bij datadeling van persoonsgegevens: zijn de mensen voor wie je het doet er ook daadwerkelijk mee geholpen? Met andere woorden: is er een gerechtvaardigd belang?’

Alwetende overheid

Als je een privacywet als de AVG echt streng interpreteert, doemen er allerlei barrières op die de hulp vertragen en bemoeilijken, zegt hij. ‘Maar aan de andere kant: dat moet soms ook bij de bescherming van persoonsgegevens. Dat soort waarborgen is goed.’ Als er meer interne data-uitwisseling plaatsvindt tussen de honderden losse (semi-)overheidsorganisaties kan dat leiden tot een alwetende overheid. Dat brengt ook verantwoordelijkheden met zich mee, zegt Bharosa. ‘Je informatiehuishouding en beveiliging moeten goed op orde zijn. Hoe meer data je verzamelt, opslaat en deelt, hoe groter de kans op een datalek.’

AVG als struikelblok?

Wie persoonlijke data wil delen, ontkomt dus niet aan de AVG. De vraag is echter of de verordening niet te veel een struikelblok is bij maatschappelijke oplossingen. Het is elk geval een veelgehoorde klacht. Anke van de Laar is advocaat op het gebied van privacy- en  bestuursrecht bij La Gro Geelkerken Advocaten. Ze staat gemeenten bij tijdens verzoeken tot datadeling, onder meer bij het uitwisselen van persoonsgegevens. Ze zag hoe de AVG verlammend kan werken, zeker toen de wet in 2018 in werking trad. ‘Iedereen was destijds erg voorzichtig, zeker met het oog op hoge boetes’, zegt ze.

Privacy by design

Inmiddels gaat het een stuk beter. Ook de samenwerking met de gemeentelijke privacy officers en functionarissen gegevensbescherming verloopt gesmeerder, ervaart Van de Laar. Maar het kan altijd beter. Ze pleit voor meer privacy by design: ‘Dat betekent dat je voordat je een datadelingsproject gaat opzetten de privacy en de AVG meeneemt in je denkproces. Samenwerking aan de voorkant, dus.’

Samenwerkingsverbanden

Sommige problemen zijn zo groot, dat ze misschien beter in een groter maatschappelijk verband kunnen worden opgelost. Niet alleen tussen overheidsorganen onderling, maar ook met derde partijen uit de private sector. Momenteel ligt er een wetsvoorstel voor gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden op tafel. De wet moet een juridische basis bieden voor een nauwe samenwerking tussen bestuursorganen en private partijen om gezamenlijk (persoons)gegevens te verwerken voor zwaarwegende maatschappelijke belangen. De Eerste Kamer heeft er nog altijd niet over gestemd. Van de Laar hoopt dat de wet snel wordt goedgekeurd. ‘Dan weten alle partijen beter waar ze aan toe zijn.’ Al lijkt de hoogste bestuursrechter tot dusver niet al te moeilijk te doen over het delen van gegevens op basis van een convenant.

Datasluizen en -kluizen

Het uitgangspunt van de Algemene informatiewet, die op dit moment in de maak is, moet kaders bieden om datadeling in goede banen te leiden. Het uitgangspunt hierbij is dat de overheid al zoveel weet van de burgers en al zo vaak om gegevens heeft gevraagd, dat de datadeling voor dienstverlening automatisch kan plaatsvinden. Dit staat bekend als de datasluisbenadering.

Bharosa noemt ook het kluisjessysteem als mogelijke oplossing. ‘Via de kluisbenadering lossen we de privacydilemma’s op door mensen zelf in staat te stellen toestemming te geven voor het verwerken van data voor een bepaald doel of dienst, onder duidelijke voorwaarden.’ Uiteindelijk draait alles om de precaire balans tussen gegevensdeling en de bescherming van persoonsgegevens. Van de Laar: ‘Dat is een dun koord. Maar als we het goed doen, is het heel waardevol.’

Dit is een ingekorte versie.

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur 7 (inlog).