‘Breng de controle terug naar de platformgebruiker’

Bij digitale platformen denken we tegenwoordig meestal aan die van de big tech-bedrijven. Dan zeggen we al gauw dat we die situatie eigenlijk liever niet willen. Tegelijkertijd zijn de platformen overal. Kijk naar je smartphone. Die zorgt met allerlei apps voor grote efficiëntie, bijvoorbeeld door transacties mogelijk te maken via matchmakingplatforms. We zien platformen een steeds dominanter organisatiemodel worden, bijvoorbeeld in de zorg of in de financiële sector. Die ontwikkeling levert veel waarde op qua innovatie en efficiëntie. De laatste tijd komen we erachter dat er ook veel negatieve waarde voor de samenleving aan kleeft. Marktdominantie, privacyproblematiek, gebrek aan inclusiviteit en natuurlijk de geopolitiek op de achtergrond.

Het zijn de wetten van de platformen, waarbij schaal belangrijk is. Hoe meer er meedoen, hoe waardevoller het wordt voor de andere participanten. Je ziet het duidelijk bij App Store-modellen. Hoe meer appontwikkelaars, hoe beter het is voor de consument. Hoe meer consumenten, hoe beter het is voor de appontwikkelaar. Zo worden de grote spelers steeds groter en de rijken steeds rijker.

Een van de dingen die ik heel interessant vind, is decentralisatie. De hulpbronnen in het platform, zoals data, machinelearning-algoritmen en modellen, kun je veel dichter bij de gebruiker neerzetten. Een ander punt is de besluitvormingsautoriteit. Wie bepaalt wie wordt toegelaten tot zo'n platform? Of wie stelt de voorwaarden op waaronder een derde partij met jouw data aan de slag kan gaan? Ook die beslissingen zou je veel meer decentraal kunnen beleggen, dus bij de gebruiker, de participant. Het interessante daarbij is dat de klassieke spanningen zoals openheid en controle houden, ook in die gedecentraliseerde modellen weer terugkomen. Vaak op een andere manier, en net in een andere verhouding met elkaar.

In recente Europese projecten hebben we gekeken hoe de data dicht bij de gebruiker kunnen blijven. Kun je algoritmes die uitkomsten geven op interessante vragen, ook op de computer van de gebruiker uitvoeren, zodat de gevoelige data lokaal blijven? Je krijgt daardoor meer openheid, terwijl je als gebruiker wel de controle houdt. Uit ons onderzoek blijkt dat participanten van zo’n platform het heel belangrijk vinden om controle te hebben. Tegelijkertijd vraagt het wel meer van de participanten. Je moet de risico’s kunnen inschatten. En je moet dat soort systemen kunnen beheren en de uitvoering kunnen controleren. De vraag is of daar dan toch weer een partij tussen moet komen te staan.

Dat is zo, maar je kunt daardoor ook veel fragmentatie krijgen, als al die centrale platformen en partijen verschillende voorwaarden stellen. Een goed voorbeeld is de introductie van iMode in Europa. [De eerste webdienst voor mobiele telefoons in 1999, ontwikkeld door het Japanse NTT Docomo en in licentie gegeven aan telecombedrijven, red]. Toen had je vijf operators met allemaal eigen regels waaraan een websitebouwer moest voldoen. Dat was niet te doen. In de huidige platformwereld zijn er goede initiatieven om afspraken te maken over de interoperabiliteit tussen verschillende platformen, zoals GaiaX en de Dataspace-projecten.

Je ziet dat er nu veel interesse is voor meer autonomie van Europa en minder afhankelijkheid van de VS. Toch hoor ik de overheid niet hard zeggen dat iedereen weg moet van die platformen. Dat hoor je meer van de opiniemakers. Verbieden heeft een effect. Zo mag ik voor mijn werk [TU Delft, red] geen Google meer gebruiken. Maar je wil eigenlijk als gebruiker de vrijheid hebben te kiezen wat je gebruikt. Dus dan kom ik weer terug op dat de gebruiker de beslissing moet maken waar dat decentrale model voor staat. De overheid kan wel ingrijpen met regelgeving bij marktfalen. Ook kan de overheid een voorbeeld stellen als afnemer van digitale diensten.

Dat is ten dele waar. Maar het is zeker niet zo dat de eerste die de markt betreedt ook de grootste wordt en dat die positie onveranderlijk is. MySpace was ooit het grootste chatkanaal en is weggevaagd. YouTube was zeker niet het eerste videoplatform, maar groeide toch uit tot de grootste. Om een verandering teweeg te brengen, moet je wel een alternatief bieden dat een fundamenteel probleem oplost of een echte verbetering brengt. Eerst hadden we bijvoorbeeld AltaVista als grootste zoekmachine, daarna kwam Google met een veel beter zoekalgoritme.

Mensen moeten ook willen overstappen. Je ziet dat nu met Whatsapp en Signal. Daar is Signal fundamenteel beter: het slaat minder metadata op. Toch volgt er geen massale overstap. Je zou nog kunnen denken aan een platform dat daarbovenop komt, wat zorgt dat je zowel Whatsapp als Signal tegelijk kunt gebruiken. Vanuit de AVG zou je de data moeten kunnen opvragen in een machineleesbaar formaat en daarmee een nieuw platform kunnen opzetten, maar het moet nog makkelijker worden gemaakt dan dat.

We hebben het nog niet gehad over blockchain. Om de genoemde knelpunten aan te pakken, is onderzoek nodig naar de rol van smart contracts bij het opzetten van decentrale platformen. Onderzoek naar de technologische invulling daarvan is er volop, maar we moeten ook de governance snappen. Als je die controle en openheid samenbrengt met mogelijke businessmodellen, kun je tot nieuwe initiatieven komen samen met startups, scaleups of gevestigde partijen die iets met een platform willen.

Mijn uitgangspunt is dat we naar alternatieve platformmodellen moeten zoeken. Het vraagt wel meer van ons, de participanten van platformen, als je het decentraal organiseert. Misschien is er met de huidige geopolitiek nu uiteindelijk momentum om daarmee aan de slag te gaan.