Rutte: brief ambtenaren ‘krachtig signaal’

De brandbrief van 50 topambtenaren is een ‘krachtig signaal’ dat een aantal ambtenaren zich over de politiek-ambtelijke verhoudingen zorgen maakt, mede vanuit hun verantwoordelijkheid als goed werkgever voor hun medewerkers. Dat schrijft premier Mark Rutte in antwoord op vragen van SP-Kamerlid Renske Leijten over de brief.

Voorkomen

Volgens Rutte moet voorkomen worden dat ambtenaren inzet van een politiek of maatschappelijk debat worden en dat de ministeriële verantwoordelijkheid wordt uitgehold. Hij wijst erop dat de brief niet op zichzelf staat. Zo was er al het ongevraagde advies van de Afdeling advisering van de Raad van State over ministeriële verantwoordelijkheid van 15 juni 2020, waarin zij signaleert dat het samenspel tussen Kamerleden, kabinet en ambtenaren verruwt. Ook het overleg van secretarissen-generaal vraagt hier aandacht voor in hun brief van 12 april 2021 aan de informateur Tjeenk Willink.

Macht en tegenmacht

Leijten wilde dat de brandbrief naar de Tweede Kamer zou worden gestuurd met een reactie erop van de bewindslieden. Die brief, d.d. 15 november 2022, heeft Rutte inderdaad naar de Kamer gestuurd. Het motto van de brief is een citaat van oud-informateur Tjeenk Willink: ‘Evenwicht en tegenwicht, Samenspraak en tegenspraak, Macht en tegenmacht, Kunnen in een democratische rechtsorde niet zonder elkaar.’

Krachtig signaal

In de brief bezigen de ambtenaren dezelfde terminologie als Rutte (‘krachtig signaal’) als zij het hebben over het opstappen van de ambtelijke top van de Tweede Kamer, vanwege de gang van zaken rond het onderzoek naar sociale veiligheid bij de ondersteuning van de Tweede Kamer. ‘Wij zien dit als een zeer moedige poging van dat MT om voor hun mensen te gaan staan en een krachtig signaal naar de politiek dat ambtenaren geen inzet van politiek mogen zijn.’ De ambtenaren wijzen ook op het vertrek van de hoogste ambtenaar van Economische Zaken en Klimaat, ‘blijkbaar vanwege een diepgaand verschil van inzicht met de minister over ambtelijke ondersteuning’.

Patroon

Van deze stappen zijn de ambtenaren ‘geschrokken’ en ‘onder de indruk’ en ze willen graag dat de Algemene Bestuursdienst (ABD) en het overleg van secretarissen-generaal (SGO) deze casussen duiden, de zorgen die dit oproept worden gedeeld en de personen openlijk worden gesteund. ‘We hebben de indruk dat dit nu niet of onvoldoende gebeurt.’ Is er sprake van een patroon, vragen de ambtenaren zich af. ‘Dat deze vraag bij ons opkomt, is in feite al een teken aan de wand, en is reden tot zorg.’ De topambtenaren zullen zich met hart en ziel inzetten om te voorkomen dat er een patroon ontstaat. ‘De politiek kan rekenen op ons onafhankelijk, deskundig advies.’

Loyaliteit

De briefschrijvers stellen dat bij de medewerkers de echte deskundigheid zit ‘en juist zij moeten die deskundigheid kunnen uiten’. Medewerkers zijn loyaal, wat vaak leidt tot een professionele en effectieve verhouding tussen de ambtenarij en de politiek. ‘Een samenwerking gericht op effectief beleid, en niet op enkel politieke profilering. Maar helaas niet altijd.’ De ambtenaren willen dat het SGO en de ABD met een aanpak komen om deze ‘moeilijke, gevoelige discussie’, met elkaar en met de politiek te voeren. ‘Onze loyaliteit en het feit dat we ons niet in het openbaar kunnen verdedigen, maakt dat we dit gesprek juist in deze tijden van polarisatie en verharding van het politieke debat willen voeren.’

Onderhoud

Het thema politiek-ambtelijke verhoudingen vraagt voortdurend onderhoud ‘en hierom wordt hier met regelmaat over gesproken binnen het kabinet en met ambtelijke vertegenwoordigers, en ook met de Tweede Kamer’, schrijft Rutte in zijn antwoord op de vraag van Leijten zonder in te gaan op de vraag wat hij ervan vindt dat de brief in de krant terecht is gekomen net als het gesprek dat hij erover met de ambtenaren heeft. Wel is hij ‘voornemens om deze gesprekken te blijven voeren’.

Training

Ook zijn secretarissen-generaal en de directeur-generaal van de ABD in gesprek gegaan met de opstellers en is het signaal besproken in een overleg op 11 januari 2023 tussen Rutte en Hanke Bruins Slot, de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de SG’s. Leijten vroeg de premier ook nog naar welke vijf casussen zijn behandeld in de training ‘politiek-ambtelijke verhouding’ door Wouter Koolmees met de nieuwe ministersploeg. Rutte laat weten dat het ging om een thematische bespreking van een aantal staatsrechtelijke onderwerpen aan de hand van een fictieve casus. De thema’s waren: actieve openbaarmaking, ministeriële verantwoordelijkheid voor ambtenaren, Wob/Woo-verzoeken, moties en eenheid van kabinetsbeleid.