‘Wij hebben een uniek ambtenarensysteem. Het feit dat een ambtenaar loyaal is aan wie dan ook de politieke baas is, is een fantastisch systeem dat ik ook zeer steun’, zei onze koning onlangs, toen hem werd gevraagd naar ‘geluiden’ dat ambtenaren wellicht bezwaren hebben met bepaalde partijen die toetreden tot het kabinet. ‘Maar het staat iedereen vrij om, als dat niet met zijn of haar geweten overeenkomt, een andere baan te zoeken. En ergens anders zijn of haar kwaliteiten in te zetten.’
Een opvallende opmerking. Zolang ambtenaren loyaal zijn aan hun bewindspersoon, zijn ze welkom en anders moeten ze maar op zoek naar een andere baan? Zo komt het op mij over. Wat is loyaal in dit geval? En wanneer tel je je knopen als ambtenaar? De koning zegt ook dat er veel ‘continuïteit’ blijft na het aantreden van het nieuwe kabinet. ‘En continuïteit dat zijn wij ook.’
Zijn ambtenaren niet ook juist die continuïteit? Ook zij zijn ongekozen, maar moeten wel het algemeen belang in de gaten houden. En (loyale) tegenspraak leveren als ministers beleid willen maken of dingen roepen die niet kunnen. Natuurlijk, de politiek heeft het laatste woord, maar duidelijk moet zijn wat ambtenaren van plannen vinden.
In hoeverre moeten ambtenaren loyaal zijn aan een minister?
Na het met horten en stoten rondkomen van de poppetjes in het kabinet- Schoof, komt er straks een moment dat zij het hoofdlijnenakkoord moeten gaan uitwerken. En wie hebben ze daarvoor nodig? Juist, ambtenaren. Maar in hoeverre moeten ambtenaren loyaal zijn aan een minister die gelooft in omvolkingstheorieën? Of aan een minister van ontwikkelingshulp die ontwikkelingshulp wil afschaffen? Hoe integer is een kandidaat-premier die als NCTV-baas een illegale werkwijze laat voortbestaan, zonder wettelijke basis of politiek mandaat?
De koning noemt ons ambtenarensysteem uniek. Dat klopt, echter niet omdat ambtenaren zo loyaal zijn aan de minister persoonlijk maar aan het ambt van de minister. In een essay in Binnenlands Bestuur legden Roeland Spruyt en Jeroen van Andel de rol van ambtenaren onlangs (10 mei 2024) nog eens fijntjes uit. Zij zorgen voor bestuurlijke continuïteit, tegenspraak en bewaken het algemeen belang.
Dus ambtenaar, blijf vooral op je post!
Even voor mijn “framing” kant van het verhaal voor wat betreft de ambtenarij en de ministeries waar zij werken. In de laatste 45 jaar hebben er 13 parlementaire onderzoeken plaats gevonden naar het reilen en zeilen van de overheid. Van het UWV tot de Belastingdienst, de Politie tot de veiligheidsdiensten. Dat is er één elke 3 jaar! Er was een tijd dat zo’n zwaar middel als een parlementaire enquête nog iets betekende maar die tijd ligt ver achter ons.
Ambtenaren die werden opgeroepen hadden plotsklaps verschrikkelijke gaten in hun geheugen en het was werkelijk een wonder dat ze de namen van hun familieleden nog wisten. Alles uiteraard zonder noemenswaardige consequentie want zij waren niet eindverantwoordelijk. Dat waren de ministers en Staatsecretarissen die werden afgerekend op falen van hun ambtenaren.
Recentelijk weer met Minister Yeşilgöz die cijfers vanuit haat ministerie gebruikt om een punt te maken. Die cijfers worden aangeboden door een of meerdere ambtenaren en als “waar” gepresenteerd. Dit neemt niet weg dat de minister haar feiten moet controleren voordat zij deze verkondigd en recht moet zetten wanneer zij weet dat ze niet kloppen. Maar als jij als ambtenaar zo slecht op de hoogte bent van de realiteit wat doe je daar dan want is het niet jullie werk om te weten hoe de vork in de steel steekt?
Jullie hebben allemaal een eed of belofte afgelegd waarin jullie beloven de Nederlandse grondwet te respecteren. Er staat ook in dat jullie de verantwoording hebben de bevolking te beschermen. Statistisch gezien is het, met 13 parlementaire enquêtes, niet waarschijnlijk dat daar steeds maar enkele mensen van af wisten dus kom niet bij mij aan met “Hart voor de publieke zaak” als de meerderheid geen melding maakt van de wantoestanden die er vandaag de dag ook nog plaats vinden.
Houd je mening als ambtenaar voor je, ga elke dag voor de spiegelstaan en spreek je eed of belofte hardop uit voordat je naar je werk gaat. En als de Nederlandse bevolking een keuze heeft gemaakt die jou niet bevalt zoek dan een andere baan die beter aansluit jouw mening/overtuiging.
Dus Wouter bedankt voor jouw column het overgrote deel van de ambtenarij zal er blij mee zijn maar vergeet niet dat de ambtenarij verantwoordelijk is voor de wantoestanden die tot 13 parlementaire onderzoeken hebben geleid!