‘Ambtenaren vergroten drijfvermogen samenleving’

Ambtenaren moeten zich niet achter regels verschuilen. Dat is een vorm van passieve onrechtvaardigheid. Luister liever naar gevoelens van onrecht van burgers en claim daar binnen de organisatie tijd voor. Ga ook wat vrijzinniger met regels om barre gevolgen van toepassing van regels wat af te wenden. En kom in actie als rechtmatig optreden leidt tot onrechtvaardigheid.

Balanslezing

Het zijn enkele suggesties die Marjan Slob, scheidend Denker der Nederlanden, haar gehoor in de Johan Remkeszaal van het provinciehuis van Noord-Holland meegeeft in haar Balanslezing. Dat gehoor bestaat deels uit praktijkbouwers, ambtenaren die ruimte willen maken voor reflectie in hun organisatie. Zij worden ondersteund door Dialoog & Ethiek, een programma van de rijksoverheid, die ook het symposium ‘Wijs naar de wet, ruimte in de praktijk’ organiseert, waar de Balanslezing een belangrijk onderdeel van is.

Solidair zijn

Slob verbeeldt de samenleving als een vlot van Midden-Amerikaanse rode vuurmieren tijdens een overstroming of een hoosbui. De mieren ballen zich samen met hun pootjes ineen gehaakt, eitjes en jonkies in het midden, volwassen mieren aan de randen. Tussen de pootjes ontstaan luchtbellen, waardoor er een mierenvlot ontstaat en de kolonie blijft drijven. Het is ongewis hoe lang het duurt en waar het water ze heen voert. Ze zijn overgeleverd aan de omstandigheden. Maar de hoop komt uit de eigen formatie. Als ze hun pootjes bijeenhouden, is de kans dat ze overleven het grootst. Dat is solidariteit. Slob vindt het ontroerend dat de sterkste mieren elkaar spontaan afwisselen, waardoor de onderste mieren weer even op adem kunnen komen. Zo ziet Slob de Nederlandse samenleving in deze tijd ook: we weten niet of het goedkomt, maar als we elkaar vasthouden, vergroten we de kans op een goed leven. ‘Als we solidair zijn met elkaar.’

Belangrijkste ethische opgave

En ambtenaren vergroten het drijfvermogen van de samenleving, constateert ze. ‘Uw werk is prachtig, cruciaal en eervol.’ Ambtenaren beloven de samenleving dat de gang van zaken in het openbaar bestuur rechtvaardig zal zijn. ‘Ambtenaren zullen zich bij een gerechtvaardigd protest als jouw medestander opstellen en fouten proberen te herstellen, omdat zij de regels hoog willen houden. Zo geven ambtenaren de leden van de samenleving het vertrouwen dat het zin heeft om de pootjes ineen te blijven haken. Het staan voor rechtvaardigheid is de belangrijkste ethische opgave voor ambtenaren’, aldus Slob. Ze onderbouwt dat door te verwijzen naar de in 1992 overleden Letse filosoof Judith Shklar die ze een ‘verfrissende denker’ noemt en die rechtvaardigheid zelfs ‘de eerste van de maatschappelijke deugden’ vond. Ze vond het wijsgerig denken over ‘rechtvaardigheid’ in haar tijd ‘uit balans’.

Ervaren machtsmisbruik

Shklar vindt dat er meer aandacht moet zijn voor feitelijke gevoelens van onrecht die mensen in de praktijk ervaren. Je kunt er theoretisch van alles van vinden, maar wat mensen eerder mobiliseert dan ‘rechtvaardigheid’ is het dringende gevoel: ‘Dit deugt niet!’. ‘Als je geen idee hebt wat het inhoudt het is om onrechtvaardig behandeld te worden, heb je geen morele kennis, geen moreel leven.’ En, vervolgt Shklar, burgers die zich onrechtvaardig behandeld voelen, hebben machtsmisbruik ervaren. ‘Het gevoel dat de staat zijn macht heeft misbruikt, is vaak nog erger, ingrijpender en verstrekkender dan het vermeend onrechtvaardige incident zelf.’ Daardoor knappen de luchtbelletjes tussen de pootjes, vervolgt Slob. ‘Rijksambtenaren moeten voorkomen dat burgers reden hebben om zich onrechtvaardig behandeld te voelen.’

Burger haakt af

Als de staat de belofte om jou in situaties van machtsmisbruik bij te staan namelijk verraadt, zoals in de Toeslagenaffaire gebeurde, dan heeft een burger weinig reden meer om zich naar de staat te voegen en haakt hij af. ‘Luchtbelletjes geknapt.’ Maar hoe zorg je er dan als ambtenaar voor dat burgers geen onrecht hoeven te ervaren? Je handelen baseren op de regels en wetten, rechtmatigheid, geeft weliswaar rust en vertrouwen, maar het is óók belangrijk om je best te doen dat burgers geen onrecht ervaren, zeker niet van de staat zelf. Beleid en procedures toepassen is meestal een prima vuistregel, maar vuistregels vereenvoudigen de realiteit. En ze ondermijnen soms het doel dat zij zouden moeten dienen. De meeste onrechtvaardigheden vinden immers plaats binnen een ‘werkzaam rechtsstelsel, in normale tijdperken’, schrijft Shklar. En dat is zo omdat de overheid te weinig aandacht heeft voor onrechtvaardige gevolgen van beleid. Regels zijn belangrijker dan het doel dat ze dienen en dat leidt tot passieve onrechtvaardigheid. De kans dat ambtenaren dat zijn is relatief groot, want ze wijken weinig af van collega’s.

Geen rustig bezit

Meestal pas je als ambtenaar regels zorgvuldig toe. Die weerspiegelen immers de mores in de samenleving. ‘Maar die overeenstemming is geen rustig bezit.’ Ideeën over wat rechtvaardig is, veranderen met de tijd. ‘Ze zijn geen blijvend richtsnoer, ze zijn in flux.’ Gevoelens van onrecht zijn de motor van verandering. Het denken over rechtvaardigheid heeft die gevoelens nodig om op gang te komen. ‘Ethiek biedt geen externe maatstaf die we wel eens eventjes op de praktijk zullen toepassen.’ Een theorie die geen voeling heeft met de gemeenschap is letterlijk waardeloos, stelt Slob vast. Neem die gevoelens van morele verontwaardiging dus serieus, want misschien is er iets aan het schuiven in het land en beginnen rechtmatigheid en rechtvaardigheid uit elkaar te lopen. Een geval als de toeslagenaffaire is nog eenvoudig: onrechtvaardig én onrechtmatig. Dat vergt enkel moedige ambtenaren en bazen.

Wel rechtmatig, maar onrechtvaardig

Maar de commotie over de aardbevingen in Groningen is ethisch ingewikkelder: het boren en drillen was rechtmatig, maar Groningen werd wel behandeld als wingewest. ‘Het is niet vreemd dat Groningers zich onrechtvaardig behandeld voelen. Hier staan rechtmatigheid en gevoelens van onrecht dus op spanning.’ Als je je als ambtenaar enkel aan de regels houdt, voedt je dus het onrecht. Burgers ervaren machtsmisbruik. Wat dan als ambtenaar te doen? En dan komt Slob op haar bovenstaande suggesties, al bleef er één onbenoemd: beoordeel of gevoelens van onrecht terecht zijn. Het kan namelijk ook gaan om een verkeerde of beperkte kijk op de stand van zaken in de wereld. Afschaffing van de basisbeurs kan onrechtvaardig voelen voor degenen die het aangaat, maar het is niet per se onrecht. Het kan ook pech zijn. ‘Beleidsveranderingen kennen altijd wel verliezers, maar veranderingen zijn ook nodig.’ Beleid behoort mee te bewegen met nieuwe omstandigheden en overtuigingen. ‘Zo blijft de democratie vitaal.’ De vitale democratie is het grotere belang. En als ambtenaar kun je dan voor de regel gaan staan.

Drijfvermogen behouden

En soms kom je als ambtenaar zelf in de knel. Je moet een democratisch genomen besluit uitvoeren, waar je persoonlijk niet achter kunt staan. Je voelt het onrecht zelf en verkeert dus in gewetensnood. Slob verwijst naar de ambtenaren van Buitenlandse Zaken die daar voor de deur demonstreren tegen het Israël/Gaza-beleid van het kabinet. Het valt nog maar te bezien of hun signaal serieus wordt genomen. Het zou ook kunnen uitdraaien op ontslag nemen of krijgen. ‘Maar iemand in gewetensnood rekent niet. Die zegt in feite: “Hier sta ik, ik kan niet anders”.’ Dan wordt het een persoonlijke afweging en zul je voor jezelf de balans moeten opmaken. En filosofie kan niet ‘bewijzen’ wat in zo’n dilemma de doorslag zou moeten geven. Het goede is ‘in flux’ en bepalen we samen ‘al drijvende op ons vlot’. En door dat steeds samen te bepalen, zorgen we voor ‘belletjes’. ‘Zo behouden we ons drijfvermogen.’