De klok kan ook te snel worden geluid

Klokkenluiders hebben meer bescherming nodig. Zo klinkt het uit Den Haag. Na wat vertraging zag in februari van dit jaar de Wet bescherming klokkenluiders het licht. Vanaf 17 december 2023 moeten werkgevers met 50 werknemers of meer een klokkenluidersregeling hebben.

Vanuit mijn praktijk ben ik bekend met de moeiten die een (toekomstige) klokkenluider ondervindt om gehoor te krijgen. Het is dus goed dat de bescherming van klokkenluiders met de Wet bescherming klokkenluiders verder gaat dan voorheen het geval was. Maar hoe zit het met degene tegen of over wie gemeld wordt?

Op basis van de nieuwe wet word je snel aangemerkt als klokkenluider. Hoewel ongefundeerde vermoedens en geruchten onvoldoende zijn, hoef je geen hard bewijs aan te dragen om voor bescherming in aanmerking te komen. Het gaat erom dat je redelijke gronden hebt om aan te nemen dat de gemelde informatie op het moment van de melding juist was. Het motief van de klokkenluider is niet van belang, zo valt in de toelichting op de wet te lezen.

De bescherming die daar vervolgens uit voortvloeit is groot. De klokkenluider krijgt bescherming tegen benadeling, er geldt een wettelijk vermoeden tussen een melding en een benadeling, je wordt gevrijwaard van gerechtelijke procedures. Verder lopen er verschillende pilots voor bijstand van klokkenluiders, bijvoorbeeld de pilot mediation en juridische ondersteuning.

Vaak richt de melding zich tot het handelen van een of een aantal individuen, niet zelden iemand van de leiding. Hoe kunnen zij zich, als beklaagde, (goed) verweren tegen een melding en het onderzoek dat daaruit voortvloeit? Nauwelijks, zo blijkt in de praktijk.

Waar gaat het mis? In mijn optiek is dat (1) bij organisaties die te snel – nog sneller dan de wet voorschrijft – een melding aanmerken als een klokkenluidersmelding en (2) bij de (veel te) lange duur van de onderzoeken die volgen op een klokkenluidersmelding.

De paniek is vaak groot als een klokkenluidersmelding wordt gedaan. Op zich is dat niet gek. De gevolgen kunnen immers groot zijn en veel organisaties hebben geen ervaring met dit soort meldingen. Het hebben van een klokkenluidersregeling is meestal een vinkje op het compliance-lijstje. Daarmee is echter geen garantie gegeven voor een goed meldproces. De vraag of een melding echt een klokkenluidersmelding is of 'gewoon’ een klacht over een collega wordt zelden gesteld.  Better safe than sorry is dan vaak het devies. De melder wordt zekerheidshalve aangemerkt als klokkenluider

Vervolgens treedt het hele arsenaal van bescherming in werking. Alle handelingen die daarna volgen en die in het nadeel van de melder kunnen worden uitgelegd, worden dan op grond van de wet bijvoorbeeld vermoed een verband te houden met de gedane melding. Hoe moet je je dan als beklaagde verweren en welke bewegingsvrijheid heb je nog in de organisatie? Je staat met 1-0 achter: een klokkenluider heeft immers een melding gedaan over jouw handelen. Vaak zie je dat een beklaagde op non-actief wordt gesteld (of ziek uitvalt) en dat er een grootschalig onderzoek volgt.

Een onderzoek naar een klokkenluidersmelding duurt in de praktijk lang, veel te lang. Langer dan een jaar en soms zelfs jaren. Begrijp mij goed: dat is voor geen van de betrokkenen bij het onderzoek goed. Maar voor een beklaagde is de impact (ook) ontzettend groot. Niet zelden op non-actief thuis, staat diens leven stil in afwachting van het verloop en de afloop van het onderzoek. Een onderzoek waar je als beklaagde weinig invloed op hebt, omdat de melding in eerste instantie de organisatie aangaat. Als beklaagde ben je dan als het ware een derde partij. Gaat het om een publieke figuur, dan is er bovendien bij aanvang van het onderzoek veel publiciteit. Over het verloop en de afloop hoor je echter nauwelijks iets. Hierdoor blijft een klokkenluidersmelding aan iemand ‘kleven’. Waar rook is, is vuur, nietwaar? Zie je daar maar eens tegen te verweren.

De impact van een klokkenluidersmelding op beklaagden is dus groot. De afhankelijkheid, de machteloosheid en de grote bescherming die klokkenluiders toekomt, zijn daar mede debet aan. En wat nu als achteraf blijkt dat de melding ongegrond is? Dan niets. Pas als iemand ‘opzettelijk iemands eer of goede naam aanrandt door een bepaald feit ten laste te leggen met het kennelijke doel daar ruchtbaarheid aan te geven’, is sprake van smaad. Zo valt in de toelichting te lezen. Of als het proces onzorgvuldig is verlopen, dan kun je de organisatie aansprakelijk stellen. Maar dat verlangt wel actie van de beklaagde. Een beklaagde die er in de publieke opinie vaak al niet rooskleurig opstaat, want: waar rook is, is nog steeds vuur, nietwaar?

Mijn oproep is dan ook om oog te hebben voor de positie van de beklaagde. Natuurlijk moet een melding serieus genomen worden, maar je mag wel iets van een melder verwachten: een begin van bewijs moet geleverd worden. Wees zorgvuldig met het middel van onderzoek. En als er daadwerkelijk sprake van een gerechtvaardigd vermoeden van een misstand, dan verdient een klokkenluider de bescherming die de wet hem biedt, maar niet eerder dan dat moment.