Tegenspraak moet je actief organiseren

Leren gemeentesecretaris en wethouders wel om hun ambtenaren aan te moedigen om weerwoord te geven? En wie is er verantwoordelijk voor het op peil houden van de ambtelijke tegenspraak? ‘Het is eigenlijk niet normaal om géén weerwoord te geven.’

Kritisch bevragen

Bijna vijftien jaar werkte hij bij de politie en één jaar bij de gemeente, vertelt de Doetinchemse VVD-wethouder en bestuurslid van de Wethoudersvereniging Robbert Hummelink (36). ‘Best verbazend: je denkt dat de politie hiërarchisch is, maar ik merkte bij de gemeente pas wat echte hiërarchie is.’ Bestuurders werden op een voetstuk gezet, het was ja en amen, en tegenspraak was spannend. ‘Toen ik twee jaar geleden werd wethouder zei ik bij elk gesprek: ik ga actief vragen om kritische input. Als ik iets naar raad breng, wil ik dat mijn adviseurs mij vooraf kritisch bevragen: noem kanttekeningen en risico’s. Ik verwacht dat ook van collegeleden: geef me alternatieve inzichten.’

Begin van cultuurverandering

Op zijn beurt laat Hummelink dan zien dat hij feedback serieus neemt en wat hij ermee doet. ‘Ik waardeer de bijdrage. Je hoeft het niet altijd op te volgen, maar leg bij een andere keuze wel uit waarom je die maakt. Als je uitstraalt dat je openstaat voor feedback, laat zien dát je er iets mee doet en uitlegt wát je ermee doet, dan is dat het begin van een cultuurverandering. Het is normaal om een bestuurder tegen te spreken en eigenlijk niet normaal om géén weerwoord te geven. Ik hoor inhoudelijke kritiek liever van een ambtenaar dan in de gemeenteraad.’

Gezonde bestuurscultuur

Volgens Hummelink begint het stimuleren van ambtenaren om weerwoord te geven bij het college en de gemeentesecretaris. ‘Die moeten dat uitstralen als team. Het is nu een actueel onderwerp. Ik zou het niet gek vinden als het onderdeel van het gesprek wordt richting de gemeenteraadsverkiezingen van 2026: een gezonde bestuurscultuur en wat te doen om dat te bewerkstelligen. De Wethoudersvereniging kan daar ook een rol in spelen. De gemeente wordt daar sterker van.’

Goede toerusting

Na die verkiezingen is het belangrijk dat raad en college goed zijn toegerust, vindt Annelies Kroeskamp, gemeentesecretaris Pijnacker-Nootdorp. ‘De positie van het ambtelijk apparaat moet in hun opleiding worden meegenomen, bijvoorbeeld over hoe contact verloopt tussen raadsleden en ambtenaren. Zo werkt direct één-op-één contact zoeken met ambtenaren niet. Je voorkomt zo dat er onduidelijkheid ontstaat tussen ambtelijke, bestuurlijke en politieke verantwoordelijkheden.’

Zelf klankborden zoeken

De wisselwerking tussen bestuur en ambtelijk apparaat is soms spannend, zegt ze. ‘Je probeert beide het beste te doen voor de gemeente, maar wel vanuit verschillende rollen. Als gemeentesecretaris kom je jezelf soms tegen en sta wel eens alleen in je afweging wat te doen.’ De tandem met de burgemeester is daarbij belangrijk en ook de samenwerking in de driehoek met de griffier. ‘We overleggen over wat we zien gebeuren in de raad, in het college en hoe het ambtelijk gaat. Zet dat als gremium goed in. Je moet zelf klankborden zoeken, blijven sparren.’

Kritische vrienden

Kroeskamp merkt dat er verschillende beelden bestaan over tegenspraak en ambtelijk vakmanschap. ‘De begrippen lopen door elkaar heen. Tegenspraak lijkt alsof je ergens tegenin gaat, het klinkt soms negatief. Maar je moet het zien als kritische vrienden: is dit verstandig om te doen? Ze wijst erop dat tegenspraak bieden één element van ambtelijk vakmanschap is. ‘Loyaal “tegendenken” om bij te dragen aan goed overwogen besluitvorming.’

Dialoog open houden

Als gemeentesecretaris staat ze voor haar ambtenaren en fungeert ze als buffer. ‘In mijn contact met bestuurders ben ik eerlijk: het college beslist, kan contrair besluiten, andere afwegingen maken of moties anders wegen. Maar of het uitvoerbaar is en er ruimte in wetgeving en beleidsregels is, dat weten wij. Daarin heeft de gemeentesecretaris een belangrijke rol: probeer de dialoog open te houden tussen je medewerkers en het college. Val geen van beide af. Soms is er kritiek, maar je moet er samen voor blijven staan. Ik zeg tegen bestuurders: kom met kritiek over ambtenaren ook bij mij. Wij doen ook echt niet alles goed.’

Veilige omgeving

Tegenspraak is onderdeel van de vakopleiding van gemeentesecretarissen, maar in hoeverre die ambtenaren aanmoedigen weerwoord te geven, is aan de gemeente zelf, zegt Esther Sommers, directeur van de Vereniging van Gemeentesecretarissen (VGS). ‘Het college en de gemeentesecretaris geven hier samen vorm en inhoud aan en pakken hierbij ieder zijn of haar rol. Als vereniging hebben we hier geen richtlijnen of een overzicht voor.’ Een veilige omgeving creëren is daarvoor belangrijk, vindt Sommers. ‘De gemeentesecretaris heeft daar zeker een rol in, maar
de verantwoordelijkheid voor het openstaan voor en bieden van tegenspraak ligt bij alle betrokkenen: zowel bij de collegeleden, de medewerkers als bij de gemeentesecretaris.’

Actief organiseren

De VGS heeft al opleidingen voor startende, ervaren en loco-gemeentesecretarissen. Voor die laatste groep leidde Kroeskamp onlangs een gesprek met het thema loyale tegenspraak, gericht op praktijksituaties: wat is het, waar loop je tegenaan en hoe kijk je er tegenaan? Kroeskamp: ‘Ik heb daar mijn gedachten, ervaringen en ideeën gedeeld. We hebben een paar uur gesproken. Dat was waardevol. Ik vind het een belangrijk onderwerp en organiseer het vanuit mijn leidinggevende positie, want zoiets ontstaat niet vanzelf. Je moet het actief organiseren.’

Lees het volledige artikel in de opleidingenspecial in BB05 van deze week.