Rapport: huidige veiligheidsbestel schiet tekort

Het huidige veiligheidsbestel is niet opgewassen tegen de uitdagingen van nu en de toekomst. De VNG constateert dat een ‘meervoudige onbalans’ in het veiligheidsbestel is ontstaan, waardoor alle actoren hun grip op veiligheid dreigen te verliezen en hiermee ook hun legitimiteit.

Fundamentele veranderingen

Uit onderzoek, dat in opdracht van de VNG is verricht, blijkt dat dit niet alleen te maken heeft met tekortschietende capaciteit bij de politie, maar ook met fundamentele veranderingen in het veiligheidslandschap. Daarbij doelen de onderzoekers op intensieve opgaven als terrorisme, radicalisering, polarisatie, cybercrime, desinformatie en ondermijnende criminaliteit.

Politisering veiligheidsdebat

Deze ‘onbalans’ is ontstaan door zowel externe als interne factoren. Een externe factor is de snelle verandering van het veiligheidslandschap. Dat heeft volgens het rapport gezorgd voor ‘veelkoppiger’ en deels nieuwe veiligheidsopgaven, die ook nog eens minder lokale worteling kennen dan voorheen. Maar interne factoren spelen ook een rol, zoals de manier waarop al dan niet op nieuwe veiligheidsuitdagingen is gereageerd, om eerder gemaakte keuzen voor schaalvergroting, organisatiewijzen, sturing en financiering, of om bijvoorbeeld de politisering van het veiligheidsdebat.

Voorzichtigere ambtsdragers

Veranderingen in de samenleving en in het ‘politiek-publicitaire complex’ hebben het debat over veiligheid politieker en meer gepolariseerd gemaakt, constateren de onderzoekers. Om te voorkomen op ongunstige ontwikkelingen, nalatigheden of vermeend onjuiste keuzen te kunnen worden aangesproken, zijn ambtsdragers daarin voorzichtig(er) geworden. Dit werkt door op de departementen. Bij allerlei betrokkenen waarmee de onderzoekers hebben gesproken roept dit de vraag op om wiens veiligheid het in het veiligheidsbeleid nu eigenlijk gaat: de veiligheid van de samenleving of de (politieke) veiligheid van de minister?

Teruggelopen inhoudelijke deskundigheid

‘Het uit de wind houden van de minister lijkt in hun ogen de belangrijkste opgave van het departement van J&V te zijn geworden, met een cultuur van risicomijdendheid tot gevolg’, constateren de onderzoekers. In combinatie met teruggelopen inhoudelijke deskundigheid op het departement leidt dit tot het niet tijdig adresseren van urgente ontwikkelingen ‘of tot interventies die weliswaar goed vallen in het politiek-publicitaire complex, maar die in de praktijk geen zoden aan de dijk zetten (of zelfs contraproductief zijn)’.

Ontdaan van scherpe kantjes

Hierdoor worden noodzakelijke fundamentele keuzes of bijstellingen bemoeilijkt. Als recent voorbeeld noemen de betrokkenen een whitepaper over de herziening van de politiefunctie. Een urgente kwestie gezien de enorme druk op de politie, ‘waarbij gedurfde beleidskeuzes dringend nodig zijn’. De concepten zouden enige aanzetten daartoe hebben bevat, maar nadat het door de strategische molen was gegaan, was het ontdaan van ‘elk scherp kantje waar de minister zich maar aan kon bezeren’. Dat is tot daaraantoe, maar tegelijk was het ontdaan van ‘elke dimensie waarmee vooruitgang kon worden geboekt’.

Politieke opstelling burgemeesters

De onderzoekers schrijven dat hun gesprekspartners in de politietop soortgelijke voorzichtigheid signaleren, om niet tot wrijving met de minister of het departement te komen. En ook op lokaal niveau wordt deze trend ‘hier en daar’ gesignaleerd ‘net als een meer politieke opstelling van enkele burgemeesters in de grootste gemeenten’. Daarbij werpen die gesprekspartners de vraag op of dat een verstandige keuze is voor de positionering van het ‘ambt’ van burgemeester.

Toenemende beknotting

In de paragraaf ‘Erosie van het ambt’ wijzen de onderzoekers op de toenemende ‘beknotting’ van het burgemeestersambt, waar het gaat om het invullen van het gezag over de politie en specifiek de openbare orde. Dat beeld dringt zich althans op uit de bevindingen uit gesprekken met mensen rond het lokaal gezag. ‘Formeel en materieel gezag staan daarmee steeds meer op gespannen voet met elkaar.’ Zo beschreven de regioburgemeesters al in hun Manifest Lokaal Gezag de spanning die voortkomt uit de dubbelrol van de minister. Daar rust het beheer, maar die maakt óók keuzes over de capaciteit voor landelijk prioriteiten en landelijke inzet. Ook beschreven zij in het manifest de rolonvastheid, waardoor de minister lijkt te treden in het lokale gezag van de burgemeester.

Aanwezigheid NAVO-top

Maar het gezag van de burgemeester staat ook op andere manieren onder druk. De landelijk georganiseerde politie weet zich gemakkelijker verbonden met landelijke spelers, zoals het ministerie en OM, waardoor ‘sluipenderwijs’ keuzes worden gemaakt die eerder passen bij die spelers dan bij de belangen van het lokaal bestuur. ‘Het hemd is nader dan de rok, het lokaal bestuur bevindt zich letterlijk en figuurlijk op grotere afstand.’ Een keuze over aanwezigheid van lokale politie bij de NAVO-top is dan snel gemaakt, zegt een van de betrokkenen.

Aanzien en vertrouwen

Het is niet alleen maar kommer en kwel in ‘veiligheidsland’, maar het geheel overziend ‘komen we steeds dichter in de buurt van een fase waarin zich ongelukken gaan voordoen’. Die zullen de veiligheid aantasten, ‘maar ook het aanzien van en vertrouwen in de overheid’. ‘En daar zit niemand op te wachten.’ Verschillende mensen uit het bestel hebben al initiatieven genomen om tot herijking van het veiligheidsbestel te komen. De VNG vindt het daarbij belangrijk om de onderlinge samenhang centraal te stellen en debat te voeren over het veiligheidsbestel als geheel.

Coalitie smeden

Het gedeelde gevoel van urgentie geeft volgens de VNG alvast een ‘window of opportunity’ om tot een noodzakelijke herijking van het gehele veiligheidsbestel te komen. Met partners op lokaal, regionaal en landelijk niveau wil de vereniging een brede coalitie smeden. De VNG wil allereerst het gesprek over een gezamenlijke visie op veiligheid in de lokale veiligheidsdriehoek en de regionale veiligheidssamenwerkingen. Tegelijkertijd gaat de VNG ook het gesprek aan met de landelijke politiek, de politie, het Openbaar Ministerie en de ministeries van Justitie en Veiligheid en BZK.