‘Netwerken ­ondermijnen ­lokale democratie’

De affaire-de Mos maakt eens te meer duidelijk dat de lokale democratie onder druk staat. Lector weerbare democratie Willeke Slingerland pleit voor meer bewustzijn over de rol van diverse netwerken binnen gemeenten. ‘Ombudspolitiek vind ik een kwalijke term.’

Triple helix

Wie heeft toegang tot wie? Onttrokken aan het zicht van de lokale democratie drukken ondoorgrondelijke netwerken hun stempel op gemeenten. ‘De belangenstrijd wordt al lang niet meer in de politieke arena van de gemeenteraad gevoerd, maar in de triple helix samenwerking tussen politiek, bedrijfsleven en kennisinstellingen’, citeert Willeke Slingerland in haar recent uitgesproken lectorale rede een gemeentelijke griffier.

Onwenselijk

Slingerland is lector bij het onderzoeksprogramma ‘Weerbare democratie’ bij hogeschool Saxion. Ze kan zich goed in de griffier verplaatsen. ‘Sterker nog, we werken zelf ook samen met bedrijfsleven, politiek en maatschappelijke organisaties. Maar als dat op zichzelf komt te staan, onttrokken van het zicht van de lokale democratie, dan gaat het een onwenselijke kant op. Ik erken de grote belangen, maar heb wel zorg voor exclusieve clubs. Bepaalde gevestigde belangen zijn dan beter ingebed, zitten dichtbij het vuur.’

Valsspelen

Rode draad in haar onderzoeksprogramma is dan ook ‘het gelijke speelveld’, dat volgens Slingerland onder druk staat door ‘valsspelen’. Dat gaat in eerste instantie over ondermijning, zoals de ‘zorgfraude’ na de decentralisaties waarnaar haar lectoraat onderzoek doet. Het vermoeden is dat er jaarlijks voor 200 tot 500 miljoen euro aan zorgfraude wordt gepleegd met de gelden voortkomend uit Wmo en Jeugdwet. ­Slingerland focust op de achterblijvende informatiedeling daarover van gemeenten: de ‘kramp’ om signalen te delen.

Scheve schaats

‘Die kramp’, zegt Slingerland, ‘zie ik op meerdere ondermijningstafels waar partijen ­zoals de RIEC’s, gemeenten, politie, kennisinstellingen en zorgverzekeraars kennis uitwisselen. Je zag de wil om het brede palet aan ondermijningsvormen te verkennen: mensenhandel, sextortion, analoge en digitale vormen van ondermijning. Je zoekt gezamenlijk naar rode vlaggen, maar men is bang het uit te spreken, want mogelijk beticht men je van een scheve schaats, zoals met het toeslagenschandaal.’

Patstelling

Slingerland constateert een patstelling. We voelen de urgentie, maar vinden het te risicovol en gaan dan maar stilzitten. ‘Het is een wankel evenwicht tussen menselijke maat en willekeur. We willen meer moraliteit, maar ontberen het morele ­vocabulaire. Veel juristen hebben geen "ethiek" gehad.  Er zijn zo veel verschillende interpretaties van integriteit, evenredigheid en proportionaliteit. Er is geen gedeeld vocabulaire.’

Netwerkcorruptie

Een andere manier van valsspelen ziet ze in de ‘collectieve gedragingen die geleidelijk het speelveld schade berokkenen’. Slingerland noemt dat ‘netwerkcorruptie’. Een netwerk is in principe een waardevolle vorm van sociaal kapitaal, ‘maar in mijn optiek ontaarden zulke netwerken heel veel. Er wordt vaak gedacht dat integriteit iets is van het individu. “Ik kan dat zelf wel inschatten.” Daar schrok ik van. Er is zoveel over integriteit geschreven en naar buiten gebracht, maar het wordt te vaak gezien als iets gefragmenteerds, als iets instrumenteels: lobbyregels, regels over de financiën van politieke partijen, verbod op draaideurconstructies. Het zou moeten gaan over de grote boodschap die daar onder zit: hoe ga je met je positie en invloed om? Wat betekent het om een pet op te zetten of af te zetten? Dat besef is er niet.’

Zuilen

Netwerken hebben de vroegere zuilen vervangen, met het verschil dat ze niet democratisch zijn gelegitimeerd. ‘Voorheen zat daar algemeen belang en consensus bij. Nu zijn netwerkbelangen in macht en tegenmacht gekropen, maar we spreken er niet over. Ja, over de kleine handelingen, maar het gaat om het collectief: je hebt niet meer door dat je beïnvloed bent in de onafhankelijkheid van je denken.’

Netwerkontaarding

Netwerkbewustzijn is een eerste stap om netwerkontaarding te voorkomen. ‘Participatie moet een plek krijgen in de gevestigde belangen in plaats van een los ­traject dat ernaast loopt. Je moet het ­expliciteren. In alle democratische innovatie moet de rol van inclusiviteit van netwerken een plek krijgen.’ Aanbestedingsbeleid is ooit bedoeld voor transparantie en eerlijke concurrentie, stipt ze aan. ‘Het is een bureaucratisch gebeuren en daarom gebeurt er veel via onderhandse gunning. In een programma van eisen zit vaak al veel netwerkinvloed. Als het aanbestedingsrecht om de hoek komt kijken, dan vindt men wel een manier om eromheen te werken.’

Weerbaarheidsscan

De weerbaarheidsscan die het lectoraat ­samen heeft ontwikkeld met het lectoraat Modelleren van Maatschappelijke Impact maakt het mogelijk om netwerkbewustzijn te creëren. De onderzoekers begonnen in de gemeente Eindhoven, want dat was de eerste stad die met een dergelijk verzoek bij het lectoraat kwam. ‘Ik vond het heel bijzonder dat een programmamanager weerbare overheid mijn proefschrift leest en een vertaalslag ervan wil zien in hun beleid. Dat is lef.’ Inmiddels wordt de weerbaarheidsscan doorontwikkeld voor andere beroepsgroepen. ‘Een aantal gemeenteraden, zoals in Arnhem, nam moties aan om ook daar de scan uit te voeren.’

Automatisme

Er is inmiddels de nodige ervaring opgedaan met de weerbaarheidsscan. Dankzij de scan hebben Slingerland en haar team wethouders adviezen gegeven over hoe om te gaan met netwerken. ‘Moet je die portefeuille wel op je nemen? Als je het netwerk bespreekt, krijg je een goed overzicht. Ook van de informele rollen. Vaak hebben lokale bestuurders de overtuiging dat zij zelf belangen kunnen scheiden. Het automatisme, de reflex van “ik ken wel iemand” moet ervan af. Er moet een gemeenschappelijke taal ontstaan, waardoor we realistischer kijken naar macht en invloed.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 4 van deze week.