Gemeenteraden balanceren tussen integriteitsrisico’s en integritisme

Zowel de gedragscode als het voeren van gesprekken liggen aan de basis van het gemeentelijke integriteitsbeleid. Dat is de hoofdconclusie van een onderzoek van de Nederlandse Vereniging van Raadsleden naar hoe gemeenteraden omgaan met het stellen van regels en het maken van afspraken omtrent de nevenfuncties van raadsleden.

Zachte en harde sturingsmechanismen

Het gemeentelijke integriteitsbeleid is er om integriteitsrisico’s tegen te gaan en om niet aan te sporen tot het oordelen over de integriteit van raadsleden zonder dat hier grond voor is. Het onderzoek ‘Balanceren tussen integriteitsrisico’s en integritisme’, waar 158 griffiers van gemeenteraden (46 procent) aan meewerkten, beschrijft welke overeenkomsten en verschillen gemeenteraden in ‘zachte en ‘harde’ sturingsmechanismen hanteren. ‘Harde sturingsmechanismes’ zijn bijvoorbeeld beleid, regels en codes en ‘zachte sturingsmechanismes’ bijvoorbeeld trainingen en gesprekken.

Diversiteit in uitwerking gedragscode

Gemeenteraden passen ‘harde’ en ‘overige’ sturingsmechanismen op verschillende wijzen in. De gedragscode speelt een grote rol binnen het gemeentelijke integriteitsbeleid, maar opvallend is de diversiteit in uitwerkingen die deze code kent. Sommige gemeenteraden voeren vaak het gesprek over de code, in andere gemeenteraden doen ze dat vaak of juist nauwelijks en in een enkel geval nooit. Sommige gemeenteraden geven met een gentle agreement uitvoering aan de gedragscode, terwijl anderen een integriteitsprotocol of stappenplan hanteren.

Variatie in advies over integriteitskwesties

Ook de manier waarop de gemeenteraad zich laat adviseren over integriteitskwesties varieert. Een kleine groep gemeenteraden heeft een adviescommissie die zich uitdrukkelijk bezighoudt met integriteitskwesties. Binnen andere gemeenteraden heeft het fractievoorzittersoverleg (presidium) een belangrijke beoordelende taak en/of men schakelt een externe adviseur/integriteitsbureau in. De meeste gemeenteraden vullen het ‘zachte’ sturingsmechanisme grofweg op dezelfde manier in. De grootste groep griffiers geeft aan dat raadsleden de mogelijkheid hebben om in de gemeente een integriteitstraining te volgen. In veel gevallen gaan raadsleden in gesprek met de griffier en soms met de burgemeester over een integriteitsvraag of -kwestie.

Regels in de Gemeentewet

Het onderzoek komt ook tot enkele deelconclusies. Zo is er sprake van belangenvermenging wanneer belangen van een raadslid vanuit een nevenfunctie vermengen met het algemene belang van inwoners. Verder wijst men op regels in de Gemeentewet waaraan raadsleden zich rond integriteit moeten houden. Zo moeten nevenfuncties openbaar worden gemaakt (art. 12), zijn een aantal functies onverenigbaar met het raadslidmaatschap (art. 13) en is vastgelegd dat raadsleden stemmen zonder last (art. 27). Alle respondenten houden nevenfuncties van raadsleden bij, bijna driekwart (74,1 procent) doet dit via een website.

Incidenteel afzien van stemming

Ook mogen raadsleden met persoonlijk belang bij een onderwerp niet meedoen aan beraadslaging en stemming (art. 28). Het gebeurt maar incidenteel dat raadsleden afzien van deelname aan de beraadslaging en stemming, blijkt uit het onderzoek. Dit resultaat is opvallend, maar het betekent volgens de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden niet dat er een groot integriteitsrisico is in al die gevallen. Zo kan het bijvoorbeeld zo zijn dat raadsleden bij de verdeling van portefeuilles al rekening hebben gehouden met de schijn van belangenvermenging.

Kwart gemeenten kiest voor verordening

Een gemeentelijke verordening is de ‘hoogste’ regeling op lokaal niveau, waarmee gemeenteraden invulling geven aan hun kaderstellende taak. Deze verordeningen mogen niet in strijd zijn met hogere wetgeving. Naar de Gemeentewet zijn alle gemeenteraden verplicht een gedragscode op te stellen voor bestuurders. Die code is niet juridisch bindend, maar beschouwt men als vrijblijvende afspraak die een leidraad vormt bij twijfels, vragen en discussies over integriteitskwesties. Ruim een kwart (27,8 procent) van de deelnemende gemeenten heeft een verordening opgesteld voor nevenfuncties van raadsleden. De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden noemt dat percentage ‘opvallend’, want het opstellen van een dergelijke verordening is niet verplicht. ‘Waarom gemeenteraden ervoor kiezen deze zwaardere maatregel te nemen, moet toekomstig onderzoek uitwijzen’, aldus de vereniging.

Meestal geen adviescommissie

Gemeenteraden hanteren dus verschillende manieren van regels stellen en afspraken maken. Zij stellen een verordening op, houden integriteitstrainingen voor raadsleden en/of stellen een adviescommissie integriteit in. De meeste griffiers (90,4 procent) geven aan geen adviescommissie integriteit te hebben in de gemeente, wat ook niet verplicht is. 8,9 procent heeft wel een dergelijke commissie. Daarvan heeft 3,8 procent een commissie die adviseert wanneer er (nog) geen sprake is van een integriteitskwestie. De andere 5,1 procent heeft een adviescommissie die advies uitbrengt bij een integriteitskwestie. De adviescommissies geven in de meeste gevallen sporadisch advies uit.

Pas op voor integritisme

De onderzoeker verklaart de verscheidenheid aan regels en andere afspraken die gemeenteraden maken rond de omgang met nevenfuncties door het verschil in aandacht voor 'integriteit'. De behoefte om risico’s terug te brengen is groter in gemeenten waar vaker integriteitskwesties hebben gespeeld. De onderzoeker waarschuwt dat deze aandacht niet moet leiden tot oordelen over de integriteit van raadsleden zonder dat daar grond voor is, oftewel ‘integritisme’. Anderzijds moeten gemeenten die weinig spreken over integriteit ervoor waken dat het onderwerp niet alleen op papier bestaat en is het voor hen verstandig integriteitsrisico’s scherp in de gaten te houden. ‘Gemeenteraden balanceren tussen twee uitersten: grote integriteitsrisico’s en integritisme’, citeert de onderzoeker de titel van het rapport.