‘Integriteit krijgt alleen in de praktijk vorm’

Hoe moet je als decentrale politieke ambtsdrager omgaan met belangrijke integriteitsonderwerpen, zoals belangenverstrengeling, verboden handelingen, nevenfuncties en aanbesteden? Om hen hierbij te ondersteunen heeft het ministerie van BZK de bestaande wetgeving, regels en andere beschikbare informatie gebundeld in het Handboek integriteit.

Waardevol

‘Alleen in de praktijk krijgt integriteit vorm, elke dag weer. Ook als niemand kijkt’, schrijft BZK-minister Hanke Bruins Slot in het voorwoord van het handboek integriteit dat zij in april al aankondigde in haar nota integriteit bestuur. Dinsdag gaf zij het eerste exemplaar aan de Culemborgse burgemeester Gerdo van Grootheest, voorzitter van de begeleidingscommissie voor het handboek. Die noemt het op zijn beurt ‘goed’ dat het rijk voor andere overheden ‘alle praktische stappen die je kunt zetten handzaam op een rij heeft gezet’ en ‘waardevol’ dat de verschillende belangenverenigingen van de decentrale overheden in de klankbordgroep betrokken zijn geweest bij de totstandkoming ervan.

Algemeen belang behartigen

Integriteit is belangrijk voor het vertrouwen van de burgers in hun overheid, begint de handreiking aan een definitie van het begrip. ‘Een integer en stabiel openbaar bestuur draagt bij aan de legitimiteit van het overheidshandelen en is effectiever en efficiënter in staat om de taken eerlijk uit te voeren en diensten te leveren waar inwoners recht op hebben.’ Politieke ambtsdragers zijn primair zelf verantwoordelijk zijn voor het agenderen, bewaken en borgen van eigen integriteit. Zij dienen het algemeen belang te behartigen en het is daarbij niet toegestaan dat zij hun persoonlijke belangen laten prevaleren.

Dilemmasessies

De Gemeente- en Provinciewet kennen diverse bepalingen om het integere handelen en gedrag van  politieke ambtsdragers te sturen en te stimuleren, zodat de zuiverheid in de persoonlijke en bestuurlijke verhoudingen kan worden gewaarborgd. Een succesvol integriteitsbeleid heeft veel aandacht voor de cultuur in de organisatie en in de politieke arena en het handboek geeft tien aanbevelingen voor de vormgeving ervan. Een systematische aanpak, afgestemd op de eigen organisatie, is verstandig. Leg het integriteitsbeleid voor een aantal jaar vast in een beleidsplan met een normenkader. En zorg ervoor dat het onderwerp minimaal één keer per jaar terugkeert op de (politieke) agenda, zodat het beleid en de gedragscode zo nodig kan worden bijgesteld. In een dilemmasessie kunnen politieke ambtsdragers de tool met 25 dilemmakaarten integriteit gebruiken.

Werving, selectie en screening

In het hoofdstuk werving, selectie en screening staan een aantal stappen die vanuit integriteit 'erg belangrijk' zijn. Zo zijn er twee handige tools beschikbaar voor de wervingsfase: vuistregels integriteit en het zelfassessment. Ook kan een politieke partij zes tools gebruiken om aandacht te besteden aan integriteit in de selectieprocedure: de vragenlijst integriteit, de antecedentencheck, de leidraad integriteit selectiegesprek, de bewilligingsverklaring, het netwerk in beeld en de lijst ‘red flags ondermijning’. In die laatste lijst staan zaken waar de selectiecommissie op kan doorvragen, zoals afkomstig zijn uit het buitengebied met veel opslagruimtes, taxateur zijn van onroerende zaken en oprichter zijn van een brievenbusvennootschap. Tot slot is er aandacht voor de screening van kandidaat-bestuurders, waarin de risicoanalyse integriteit een belangrijke rol speelt.

Verboden handelingen

‘Integriteitsnormen’ is de titel van het derde hoofdstuk en gaat over wettelijke integriteitsnormen en lokale gedragscodes. Wettelijke normen bestaan onder meer uit verboden handelingen, onverenigbare betrekkingen en nevenfuncties. Regels over geschenken, diensten en uitnodigingen worden vaak geregeld in de lokale gedragscode. Aan bod komt onder meer wanneer een volksvertegenwoordiger of bestuurder niet mag meedoen aan de beraadslaging en stemming. ‘Belangrijk is dat de politieke ambtsdrager zelf de afweging moet maken of het nodig is zich van beraadslaging en stemming te onthouden en dat de wet anders wordt uitgelegd voor volksvertegenwoordigers en bestuurders.’

Integritisme

Het laatste hoofdstuk biedt inzicht in de omgang met integriteitsschendingen en -onderzoek. Het is belangrijk dat na een melding van een vermoeden van een integriteitsschending zorgvuldig wordt opgetreden en partijen weten waar zij aan toe zijn, aldus het handboek. De informatie is grotendeels afkomstig uit de ‘Wegwijzer vermoeden integriteitsschending politieke ambtsdragers’. Het hoofdstuk gaat onder meer in op keuzevrijheid van overheden, de rol van de kroonbenoemde, integritisme en soorten integriteitsschendingen, maar ook over waar goed integriteitsonderzoek op hoofdlijnen aan moet voldoen en hoe een overheid kan leren van een melding of onderzoek.

Samen actualiseren

Het handboek integriteit bevat in de bijlagen allerlei tools, vragenlijsten, een model gedragscodes en meer informatie over verboden handelingen. Het is de bedoeling dat het handboek integriteit actueel blijft door regelmatig aanpassingen door te voeren op basis van (beleids)ontwikkelingen en door nieuwe informatie op te nemen. Volgens het ministerie gebeurt dat altijd in samenwerking met betrokkenen uit de praktijk. Of zoals de minister het samenvat: ‘Een integer bestuur is iets waar we met z’n allen elke dag hard aan werken.’