De gemeente is sleutel tot oplossingen

Een democratie biedt stabiliteit en inspraak, maar brengt ook traagheid met zich mee, waardoor besluitvorming vaak achterloopt. Door vooral veel intern gesteggel en besluiteloosheid  in ‘Den Haag’ zijn volgens Guido Backer daar ook de gevolgen van merkbaar op lokaal niveau. Zijn stelling: de nabijheid van lokaal bestuur is de sleutel voor een meer wederkerige democratie. Vooral vanuit het besef: wij zijn de samenleving waarin wij staan.

Geen simpele antwoorden

‘De democratie gaat ten onder aan haar eigen losbandigheid.’, waarschuwde Plato al.  Wanneer leiders meer bezig zijn met hun eigen overleven dan met het dienen van de gemeenschap, ontstaat afstand, chaos en wantrouwen in gezagsdragers. Tegelijkertijd speelt populisme handig in op dat wantrouwen. Simpele antwoorden op ingewikkelde problemen klinken aantrekkelijk, zeker wanneer de politiek de moeilijke waarheid niet meer durft of kan vertellen. Tegelijkertijd leert de praktijk dat ook verkozen populisme ontdekt dat de complexiteit groot is en er geen simpele antwoorden zijn.

Controles vanuit wantrouwen

Hier rijst ook de vraag: ‘Vertrouwen inwoners de overheid niet meer, of vertrouwt de overheid haar inwoners niet meer?’ Spinoza gaf hier eeuwen geleden al een antwoord op: ‘De staat is er voor de vrijheid van de burger, niet om die vrijheid te vrezen.’ Maar in plaats van vertrouwen te tonen, reageert Den Haag met regels, controles vanuit wantrouwen. Ook het leiderschap in het ‘verre’ Haagse laat te wensen over als de dialoog zich op sociale media afspeelt in plaats van in de Tweede Kamer.

De adviescommissie Marcouch ‘Versterken weerbaarheid van de democratische rechtsorde’, op basis van de motie Segers, bevestigde eind 2022 dat beeld. Terwijl het vertrouwen in de landelijke overheid historisch laag is, genieten lokale overheden nog steeds een relatief groot vertrouwen. ­Logisch, want wij staan dichtbij de ­inwoners. Wij luisteren, zoeken naar maatwerk en zijn herkenbaar en dus aanspreekbaar. Dat is onze kracht, maar ook onze ­verantwoordelijkheid. Een stukje gezond wantrouwen is goed, maar het vertrouwen is nu wel wankel.

Kracht van nabijheid

Waar ratio steeds meer in de schaduw van de emotie staat, kunnen we er in Nederland vooral heel goed nog meer ratio tegenaan gooien. Maar het ‘nog een keer uitleggen’ omdat de burger het blijkbaar nog niet begrijpt helpt niet, schreef Jesse Frederik laatst in De Correspondent. Dit zorgt juist voor meer afstand en onbegrip. Wat wél helpt is letterlijk een stap naar voren zetten, luisteren, erkenning geven aan wat er leeft en eerlijk zijn over de dilemma’s waar we als overheid voor staan. Goed luisteren naar wat mensen drijft, dat is wat mensen écht bindt aan de overheid. Laat inwoners zien dat je hun situatie begrijpt en zoek naar de common ground, daar zit de winst. Mensen die ergens tegen zijn, zijn namelijk ook altijd ergens voor.

Uit onderzoek blijkt keer op keer dat de meeste mensen niet per se tegen de overheid en belastingen zijn, maar vooral tegen de manier waarop ze worden benaderd. Mensen hebben het gevoel ‘dat ze niet worden gehoord’. Mensen vragen eigenlijk alleen maar om erkenning. Het mooie van erkenning geven aan gevoelens is dat het altijd kan. Bij erkenning geven gaat het namelijk niet om ‘wie er gelijk heeft’,  maar opent wel het dialoog.

De afgelopen decennia verschuiven steeds meer taken naar gemeenten: jeugdzorg, Wmo, woningbouw, energietransitie, asielopvang. En vaak willen wij die verantwoordelijkheid, want juist hier, dicht bij de inwoners, kunnen we het verschil maken. Maar er zit een grens aan wat we kunnen. Want waar blijven de middelen en de ruimte die daarvoor nodig is? Het ravijnjaar 2026 nadert en veel gemeenten dreigen financieel vast te lopen. Dat betekent onvermijdelijke keuzes: minder voorzieningen, minder ruimte voor maatwerk. Dat maakt het gesprek met inwoners niet gemakkelijker, terwijl de oorzaak vaak buiten onze invloed ligt.

Gemeenten zitten met de uitvoering én met de zorgen van inwoners. Wij staan voor de uitdaging om die balans tussen begrenzen en verbinden dagelijks te bewaken, en dat lukt vaak – ondanks de beperkte middelen. Als lokale overheid hebben wij de unieke kracht van nabijheid, maar missen vaak de mogelijkheid om hier optimaal gebruik van te maken.

Balans tussen begrenzen en verbinden

Als gemeente voelen juist wij, op lokaal niveau, de gevolgen van het Haagse besluiteloosheid en vooral het almaar interne gesteggel als eerste. Goed leiderschap ontbreekt op dit moment in dit land. En daar hebben wij last van. Want waar het vertrouwen in de landelijke overheid in elkaar is gezakt, zien gemeenten het vertrouwen langzamerhand ook afnemen.

We kunnen niet stil blijven zitten en wachten op oplossingen die niet komen. Gelukkig zie je lokale overheden zich kritischer uitspreken richting Den Haag. We hoeven niet tegenover Den Haag te gaan staan, maar we mogen ons wel meer positioneren vanuit onze eigen verantwoordelijkheid.

Wij zijn het, als lokale overheid, die de balans tussen begrenzen en verbinden bewaakt, vertrouwen opbouwt en met concrete oplossingen komt. ‘Wij zijn de samenleving waar wij in staan.’ In deze nabijheid ligt onze kracht. Op de plek waar het écht telt, als schakel in vertrouwen én als sleutel tot oplossingen.

Wendbaarheid en innovatie

Als we kijken naar de rol van de lokale overheid in de toekomst zijn er verschillende scenario’s, waarbij de rol van de lokale overheid kleiner of juist groter wordt. Ik geloof niet in een toekomst waarbij de gemeente richting een ‘dienstenloket’ met meer uitvoerende taken verschuift. Ik ben ervan overtuigd dat ook de democratische rechtsorde in ons land gebaat is bij een meer wederkerige dynamiek tussen landelijke en lokale overheden en meerschalige samenwerkingen. Juist daarom is een sterke bottom-up beweging noodzakelijk voor een meer dynamische samenwerking.

Hierbij is een hoger strategisch vermogen bij lokale overheden en het zoeken naar meerschalige samenwerkingsverbanden belangrijk. Niet alleen tussen overheden, maar ook samen met ook bedrijven en andere maatschappelijke initiatieven. De toekomst van de democratie ligt niet in een overheid die zich lokaal terugtrekt tot een ‘dienstenloket’, maar in lokale overheden, die meer autonomie tonen en verantwoordelijkheid nemen, met meer mandaat en handelingsbevoegdheid. Door deze rol te versterken, kunnen zij een voorbeeld zijn van wendbaarheid en innovatie binnen het democratische systeem. Het dichtst bij de samenleving. Hierbij zijn een hoger strategisch vermogen en het zoeken naar meerschalige samenwerkingsverbanden belangrijk.

Guido Backer, communicatieadviseur voor Noaberkracht

Lees het hele essay in Binnenlands Bestuur nummer 6, 28 februari 2025