D66: ‘We moeten gemeenten beter helpen’

Gemeenten hebben geld en ruimte nodig om al die taken waarvoor ze als eerste overheid aan de lat staan, goed te kunnen uitvoeren. Als kleine gemeenten te afhankelijk worden van regionale samenwerkingsverbanden, moeten zij fuseren. En die rechtstreeks gekozen burgemeester? ‘Daarvoor is de weg nu vrijgemaakt’, stelt D66-fractievoorzitter Rob Jetten.

Lijsttrekkers over lokale kwesties
In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen brengt Binnenlands Bestuur een serie interviews met lijsttrekkers of de nummers 2 van politieke partijen. Welke rol zien zij weggelegd voor gemeenten?
Deel 3: Rob Jetten van D66.

‘Het allerbelangrijkste dat we de komende vier jaar voor gemeenten kunnen doen, is ze de middelen en ruimte geven om de taken waarvoor ze staan goed uit te kunnen voeren’, steekt Rob Jetten, huidig D66-fractievoorzitter en de nummer 2 op de kieslijst, van wal.

‘Naast alles wat gemeenten nu al doen, stoppen we daar de komende jaren nog eens twee hele grote uitgaven bij: de klimaat- en energietransitie en de woningbouwopgave. We moeten gemeenten zodanig helpen dat niet de hele begroting opgaat aan het sociaal domein, maar dat er ook ruimte is voor die energietransitie en de bouw van duurzame, extra woningen. We realiseren ons als D66 dat we veel van gemeenten vragen. We moeten hen daarbij beter helpen dan we de afgelopen vier jaar hebben gedaan.’

D66 wil gemeenten meer financiële ruimte geven door de opschalingskorting te bevriezen, structureel meer rijksgeld voor de jeugdzorg en de Wmo naar gemeenten over te maken en het Wmo-abonnementstarief af te schaffen. De specialistische jeugdzorg moet landelijk worden belegd en de jeugd-ggz bij gemeenten weggehaald en overgeheveld naar de Zorgverzekeringswet. Gemeenten wordt daarnaast de mogelijkheid gegeven lokale belastingen te heffen.

‘Als je meer financiële vrijheid en autonomie aan gemeenten geeft, dan kunnen lokaal betere keuzes worden gemaakt’, aldus Jetten. ‘Stel dat je als gemeente meer wilt investeren in de begeleiding naar werk of in de jeugdhulp. Daar zit een prijskaartje aan, maar dat kun je op een verantwoorde manier via lokale belastingen betalen. Het is dan vervolgens aan de wethouder en raadsleden om die keuzes aan de kiezer uit te leggen en daarvoor je mandaat op te halen.’

Voldoende budget
Ook moet het afgelopen zijn met de schommelingen in het gemeentefonds. ‘Door af te stappen van de huidige trap op-trap af systematiek willen we rust brengen in het gemeentefonds.’ Via die systematiek krijgen gemeenten meer geld als het rijk meer uitgeeft dan begroot en minder als het rijk minder uitgeeft dan gepland. Met al die schommelingen die dat telkens met zich meebrengt, kunnen gemeenten niet goed plannen, stelt Jetten.

Voldoende gemeentelijk budget is een belangrijk punt voor D66. ‘Als al het geld dat gemeenten te besteden hebben naar het sociaal domein en de uitvoering van landelijke taken gaat, kun je van gemeenten net zo goed een uitvoeringsloket maken. En daar hebben we bewust niet voor gekozen.’ Voor deze, en een aantal in dit stuk niet benoemde plannen, komt er wat D66 betreft zo’n miljard euro extra in het gemeentefonds. Dat is bovenop de 0,9 miljard groei die het Centraal Planbureau in de basisraming verwacht. Het lokaal belastinggebied wordt met 3 miljard euro verruimd, in combinatie met een verlaging van de inkomstenbelasting.

Maar met geld alleen worden gemeenten onvoldoende geholpen, beseft Jetten. Zeker als het gaat om de eerdergenoemde klimaat- en energietransitie en de woningbouwopgave. D66 wil tot 2030 een miljoen woningen bouwen en dat het rijk daarin meer regie neemt. Daarom wil de partij een nieuwe minister voor wonen, ruimtelijke ordening en milieu. ‘Of het nu gaat over stikstof of over grootschalige locaties voor woningbouw; het helpt dan als je minister hebt die knopen kan doorhakken. Gemeenten en provincies kunnen dan binnen de Omgevingsvisie doen waar ze goed in zijn: met burgers en bedrijven uit de regio kijken hoe invulling aan de bouw- en klimaatopgaven kan worden gegeven.’

De invloed van gemeente en provincie op het gebied van woningbouw wordt wel wat teruggeschroefd. ‘Als je een miljoen woningen wilt bouwen, kom je er niet met inbreiding en bouwen aan de randen van dorpskernen. Op een aantal grote locaties moeten veel woningen worden gebouwd. Dan is het goed dat een minister de regierol kan pakken.’

Klimaatopgave
De rol van gemeenten is geenszins uitgespeeld, benadrukt Jetten. ‘Nationaal stellen we kaders waarbinnen decentrale overheden de vrijheid hebben om de invulling te geven die hun het best past’, staat er in het verkiezingsprogramma. Dat geldt niet alleen voor de bouw van woningen, maar ook voor de verduurzaming ervan en de klimaatopgave. D66 wil gemeenten helpen met het aardgasvrij maken van wijken en het verduurzamen van woningen. ‘We willen de verhuurdersheffing fors verlagen zodat woningcorporaties de financiële slagkracht hebben om zowel te bouwen als te verduurzamen.’

Provincies kunnen gemeenten financieel bijspringen, vindt Jetten. ‘Provincies kunnen daar de opbrengst van de verkoop van hun aandelen van bijvoorbeeld Eneco of Essent voor inzetten.’ Gemeenten die dat willen, moeten gebruik kunnen maken van experts om hen te helpen met de energietransitie en de verwezenlijking van klimaatdoelen. ‘Ik woon zelf in Berg en Dal, dat uit een paar kleine kernen bestaat. De gemeente heeft een heel klein, maar enthousiast en fanatiek ambtelijk apparaat. Als ik dan denk dat de gemeente twaalf dorpen van het gas af moet zien te krijgen en daar een alternatief voor moet bieden, dan is dat een gigantische opgave.

Ik hoor het de burgemeester tegen me zeggen: “Ik heb een fte voor klimaat en die ambtenaar doet er ook onderwijs en sport bij.” Voor dit soort gemeenten moet expertise beschikbaar zijn.’

Over de omvang van gemeenten is D66 stellig, maar ook ietwat tegenstrijdig. Enkele passages uit het verkiezingsprogramma: ‘Wanneer kleine gemeenten te afhankelijk worden van gemeenschappelijke regelingen, moeten zij fuseren tot een omvang die wél aansluit bij hun takenpakket.’ En: ‘We werken toe naar een model van grotere gemeenten. Op termijn zullen deze grotere gemeenten de provinciebestuurslaag overbodig maken.’ Bij gemeentelijke herindelingen ‘krijgen gemeenten de ruimte om fusiepartners te kiezen en mogen bewoners van oorspronkelijke gemeenten zich uitspreken over voorkeurspartners.’ Sommige passages klinken als verplichting tot opschaling, bij andere voert vrijwilligheid de boventoon. Jetten hoopt vooral dat gemeenten de komende jaren meer dan nu het gesprek met elkaar durven aangaan over de toekomstbestendigheid van gemeenten en de democratische legitimiteit die zij, zeker als ze in heel veel gemeenschappelijke regelingen samenwerken, nog hebben. ‘De democratische legitimiteit van veel van die gemeenschappelijke regelingen is gewoon slecht.’

Maar een blauwdruk opleggen, zoals de 100.000-plus gemeenten uit Rutte II, werkt niet, stelt Jetten. ‘Een minister van Binnenlandse Zaken en een provincie hebben echter wel een verantwoordelijkheid over de kwaliteit van het bestuur.’ Enige provinciale dwang om met gemeenten waar zorgen over zijn het gesprek aan te gaan, vindt Jetten geen probleem. Ook kan aan een ‘herindelingsbonus’ worden gedacht. ‘Gemeenten krijgen dan geld om achterstanden aan te pakken of het sociaal domein goed vorm te geven. Het rijk is daar de afgelopen jaren te terughoudend in geweest.’ Het schrappen van provincies is ‘een stip op de horizon, maar de provincie willen we geen extra taken geven. We kiezen nadrukkelijk voor de gemeente als eerste overheid, maar we willen wel dat het een overheid is die goede service kan verlenen, democratisch gelegitimeerd besluiten neemt en voldoende financiële slagkracht heeft.’

Gekozen burgemeester
D66 zou D66 niet zijn als ze in haar 208 pagina’s tellende verkiezingsprogramma ‘Een nieuw begin’ geen aandacht zou besteden aan democratische vernieuwing. De gekozen burgemeester is – uiteraard – een belangrijk punt. ‘Dat staat er geloof ik al sinds 1966 in’, vertelt Jetten lachend. Maar sinds eind 2018 is de weg voor een rechtstreeks gekozen burgemeester eindelijk vrij gemaakt. ‘Op 20 november 2018 stemde de Eerste Kamer, in tweede lezing is, met 58 stemmen voor, voor het uit de Grondwet halen van de Kroonbenoeming.’

Jetten loopt met zijn laptop – vanwege coronamaatregelen is het interview online – naar een van de muren van zijn werkkamer in de Tweede Kamer, om de ingelijste stemmingsuitslag te laten zien. ‘We hebben nu de weg vrijgemaakt voor die gekozen burgemeester. Toen ik de wet in de Eerste Kamer verdedigde, heb ik meteen gezegd dat er meer moet gebeuren dan alleen de benoemingswijze veranderen. We moeten ook kijken naar het takenpakket van de burgemeester, naar hoe de burgemeester zich tot de raad en het college verhoudt. We moeten kijken welke manier van kiezen daar bijhoort.

Wij vinden dat inwoners prima in staat zijn te bepalen welke man of vrouw het beste die ambtsketen kan dragen.’ De randvoorwaarden voor de rechtstreeks gekozen burgemeester moeten wel in een keer worden geregeld. ‘Als je dat niet doet, niets aan dat mandaat verandert, is het voor burgemeesters lastig om hun werk te doen.’

Naast een rechtstreeks gekozen burgemeester wil D66 het bindend correctief referendum invoeren. ‘Alle credits gaan wat dat betreft naar de SP, want die hebben de handschoen opgepakt.’ Ook voor invoering hiervan is inmiddels de weg vrijgemaakt, nu de Eerste Kamer het wetsvoorstel van de SP hiertoe recent in eerste lezing heeft aangenomen. ‘We steunen de SP hier volledig in. Het is ook goed om dit niet alleen op landelijk, maar ook op lokaal en provinciaal niveau te doen. Maar het moet echt correctief én bindend zijn, zodat je als politiek niets anders kunt doen dan de uitslag volgen.’