‘Mensen met gezag moeten naar voren stappen’

Het afbrokkelen van het aanzien van instituties is het grootste gevaar voor het voortbestaan van de democratie. Dat vindt de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb. Hij zei dit afgelopen vrijdag bij de Dag voor de Raad in het stadhuis van Rotterdam met als thema ‘wat is de (lokale) democratie ons waard?’. ‘Er zijn veel mensen met gezag, maar die staan niet op. Die mensen moeten naar voren stappen.’

Stijging onderwijsniveau

De stijging van het onderwijsniveau is de belangrijkste verandering in de democratie. Dat vindt de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb. Het heeft volgens hem geleid tot mondigere burgers en een grotere mate van volatiliteit, dus minder stabiliteit in de verkiezingsuitslagen. Aboutaleb werd deze vraag gesteld in het bijzijn van schrijver Ilja Leonard Pfeijffer die zijn meest recente publicatie, de historische roman ‘Alkibiades’, gebruikt om vergelijkingen te trekken tussen de ondergang van de Atheens democratie in de Griekse oudheid en de huidige tijd, waarin het populisme opgeld doet.

Dictatuur van de massa

In de tijd die het boek beschrijft, de tweede helft van de 5de eeuw voor Christus, zie je dezelfde verschijnselen, die bijdragen aan de uitholling van de democratie, vertelt Pfeijffer. ‘In Athene ging die ten onder. We moeten ons bewuster zijn van de mogelijke consequenties.’ Hij onderscheidt drie staatsvormen: monarchie (één heerser), aristocratie (een klein groepje) en democratie (iedereen). Elke staatsvorm heeft een ‘negatieve pendant’, zodra er meer oog is voor het eigenbelang dan voor het landsbelang. De negatieve pendant van democratie is: ochlocratie, de dictatuur van de massa. ‘Alles wat we vandaag populisme noemen en de dictatuur van de publieke opinie.’ Het model is cyclisch, weet Pfeijffer. ‘Als de democratie teleurstelt, zie je minder oplossend vermogen, verlies van vertrouwen en een hardere roep om een sterke man. Dan ga je terug naar één persoon aan de macht. Dat zie je vaker gebeuren in de geschiedenis en vandaag in landen om ons heen.’

Raadsleden 'uitgekafferd'

Volgens Aboutaleb valt de democratie niets te verwijten, want het is een systeem. ‘Het gaat erom hoe je er gebruik van maakt.’ Volgens hem heeft het hogere onderwijsniveau er ook voor gezorgd dat er een sfeer is ontstaan van: ik betaal jou en jij moet regelen dat ik het naar mijn zin hebt. Hij noemt een recent voorbeeld in de gemeenteraad, waar een burgerinitiatief werd ingediend ‘en alle raadsleden werden uitgekafferd’. ‘Vijftien jaar geleden was dit onmogelijk geweest.’ Hij wijst erop dat er in Nederland een coalitiesysteem is, waarbij wordt onderhandeld. ‘Men denkt soms macht te hebben, maar dat is de grootste fout die je kunt maken. Vaak wordt gemist dat de beste manier van het gebruiken van de democratie niet is macht hebben, maar macht delen.’

Impopulaire maatregelen

Pfeijffer vertelt dat hij de dag ervoor bij commissaris van de koning Jaap Smit van Zuid-Holland was. Die zei hem dat politici naar de straat gaan luisteren, maar wat de straat wil, kan niet. 'Dan doen ze maar niks en dan roept de straat: bestuurt daar nog iemand?!’ De laatste grote staatsman in het oude Griekenland was Perikles, gaat Pffeijffer verder. Die was niet bevreesd om tegen de publieke opinie in te gaan. ‘Hij was niet bang om impopulaire maatregelen voor te stellen die hij nodig achtte en zijn best te doen om het volk daarvan te overtuigen. Dat is heel zeldzaam geworden.’ Aboutaleb vult aan dat mensen toch leiding nodig hebben. ‘Het weerstaan van de opvattingen van de samenleving is heel belangrijk. Kijk naar Nelson Mandela.’

Landsbelang boven eigenbelang

Politici kijken vaak niet verder dan volgende herverkiezing, weet Pfeijffer. ‘Het is een manier om je eigenbelang boven het landsbelang te stellen.’ Het is volgens hem ‘heel erg noodzakelijk’ om over de dagkoersen op social media heen te springen en als politicus te ‘abstraheren’ van het al dan niet kunnen 'afmaken van je klus’. ‘Draag bij aan het belang van je stad, land, van Europa op de lange termijn.’ Maar het aanzien van de instituties is aan het afbrokkelen. Dat vindt Aboutaleb het grootste gevaar voor het voortbestaan van de democratie. ‘Dat de rechter “maar een mening” is en het jou “in de weg staat”. Die mensen zien instituties als een sta-in-de-weg voor het bereiken van hun politieke doelen.’

Leiderschap met wijsheid

Aan welke knop moeten we draaien om dit tij te keren? Volgens Pfeijffer is de democratie een ‘onderhoudsgevoelig en fragiel bestel’. ‘Daar moet je in investeren. Het is een proces en nooit af. Er zijn altijd veranderende deelbelangen. Gevaar is dat we de democratie als vanzelfsprekendheid gaan beschouwen en als een alibi om onze eigen doelen te bereiken. Mijn roman is ook een waarschuwing.’ Volgens Aboutaleb zijn er veel mensen met gezag, ‘maar die staan niet op’. Toen Aboutaleb wethouder was in Amsterdam lag het gezag bij burgemeester Job Cohen, memoreert hij. ‘Je hoeft niet gekozen te zijn om gezag uit te stralen. Die mensen moeten naar voren stappen.’ Aan het slot zegt hij dat leiderschap met wijsheid moet worden genomen. 'Als leider moet je empathisch en krachtig zijn. Je moet durven te leiden.’