Regels? Negeren of afschaffen

De gemeente Arnhem is bezig met een ‘enorme operatie’ om de inkomensregelingen bekender en toegankelijker te maken. Dat zegt wethouder Mark Lauriks naar aanleiding van een onderzoek dat de gemeente eerder dit jaar samen met Nautus uitvoerde, waar Binnenlands Bestuur eerder deze week over berichtte. Eigen bureaucratische richtlijnen worden afgeschaft, en landelijke regels waar nodig genegeerd. 

Zelfverbetering

Het onderzoek door de gemeente en Nautus vond plaats op initiatief van Lauriks. ‘Ik ben wethouder bestaanszekerheid, en voordat we het daarover gaan hebben is het als overheid belangrijk om jezelf te controleren. Pas dan kan je doen aan zelfverbetering. Het onderzoek is een beginpunt dat we kunnen gebruiken om te kijken naar verbeterpunten. Daarnaast waren er veel professionals binnen de organisatie die zich bezighouden met inkomensregelingen en inzicht wilden in de redenen dat die niet altijd gebruikt worden.’

Bereik

Uit het onderzoek bleek dat, afhankelijk van de regeling die het betreft, het bereik tussen de 42 procent en 72 procent ligt. Slechts 42 procent van de gezinnen die er recht op heeft maakt gebruik van de collectieve aanvullende zorgverzekering. 72 procent maakt gebruik van de ‘Gelrepas’ en 64 procent van de inwoners die dat mogen, vragen kwijtschelding aan voor de gemeentelijke belastingen. De onderzoekers keken tevens naar cijfers van het Nibud en concludeerden dat minimahuishoudens pas op het sociaal minimum uitkomen wanneer zij gebruik maken van alle regelingen.

Sociaal minimum

‘Daarbij is er wel de kanttekening dat deze huishoudens, ook als ze van alle regelingen gebruik maken, daarmee niet bestand zijn tegen grote tegenslagen. En niet iedereen maakt er dus gebruik van. Een grote groep vindt steun, maar naar mijn mening een te grote groep ook niet.’ Naar aanleiding van het onderzoek onderscheidt het college een drietal redenen die mogelijk verklaren waarom mensen geen gebruik maken van inkomensondersteunende regelingen: het aanvragen is te ingewikkeld, ze hebben te weinig vertrouwen in de overheid, of ze denken dat het niet voor hen bedoeld is.'

Verhaal gaat door onder afbeelding.

Opvallende resultaten

Over wat hem opviel over de onderzoeksresultaten zegt Lauriks dat het aanvragen van regelingen voor veel mensen goed gaat, ‘maar dat zijn vooral de mensen die we al in beeld hebben. De Gelrepas heeft echt een heel groot bereik bijvoorbeeld. Als je eenmaal een band met de overheid hebt lukt het ook beter om op andere fronten hulp te krijgen. Dat heeft misschien ook met vertrouwen te maken.’ Ook viel hem op dat mensen met een migratieachtergrond vaker gebruik maken van regelingen dan mensen zonder migratieachtergrond in dezelfde inkomensgroep. ‘Van te voren werd verwacht dat dit anders zou zijn, omdat taalvaardigheid wellicht een rol zou spelen in de mogelijkheid regelingen aan te vragen.’

Niet taal, maar systeem

‘Het is mijn inziens dus niet de Nederlandse taal die het aanvragen van regelingen bemoeilijkt. Het gaat vooral om bureaucratie en ingewikkelde formulieren. Het systeem is eerder onbegrijpelijk dan dat mensen moeite hebben met de taal.’ Volgens Lauriks is er in Arnhem een heel stelsel opgetuigd om mensen te ondersteunen bij hun aanvraag. Dat werkt, want via die weg krijgen gezinnen die daar recht op hebben hun inkomensondersteuning. ‘Maar het is belachelijk dat we zo’n hele welzijnstak moeten optuigen om het maar toegankelijk te houden. De onderzoeksresultaten onderschrijven dat de toegang beter moet.’

Verbeteringen

Inmiddels zijn al verschillende veranderingen doorgevoerd na het onderzoek. ‘We zijn begonnen met de inkomenstoeslag en de bijzondere bijstand. Die toeslag moesten mensen voorheen steeds opnieuw aanvragen. Dat hoeft nu niet meer. Ook gaan we al onze formulieren en brieven na om te kijken wat simpeler kan. En regeling voor regeling kijken we waar we bureaucratie kunnen wegnemen. We hebben nu acht inkomensregelingen en 31 richtlijnen in de bijzondere bijstand. De droom is dat we alles kunnen terugbrengen naar één ingang.’

Miljoenen bijleggen

Ook is er besloten om financieel hulpverleners en gemeentelijke consulenten in buurthuizen te stationeren. Zo is hulp dichterbij. Het resultaat is nog niet geheel in kaart gebracht, maar het effect is wel al zichtbaar. ‘We hebben van de gemeenteraad al negen ton extra moeten vragen omdat het bereik van de regelingen toeneemt.’ Of die extra kosten een overweging zijn? Voor Arnhem niet. ‘Natuurlijk moet je over geld nadenken, maar het is het natuurlijk waard. En het mag eigenlijk geen probleem zijn. Dat is het pas omdat we te weinig krijgen vanuit het rijk. Als gemeente leggen wij jaarlijks miljoenen zelf bij in ons armoedebeleid. Niet iedere gemeente kan dat.’

Bestaanszekerheid

Dat raakt een fundamenteel debat tussen de centrale- en decentrale overheid waar Lauriks zich ook fel over uitlaat. ‘Kijk maar naar de berekening van het Nibud. Mensen kunnen rondkomen als ze gebruik maken van alle lokale regelingen, maar dat maakt dus al dat het uitgangspunt is dat we als gemeente moeten compenseren.’ Lauriks stelt, net als de Commissie Sociaal Minimum recentelijk, dat het uitgangspunt juist moet zijn dat de bestaanszekerheid landelijk geborgd moet worden. Door een hogere uitkering en een hoger minimumloon. ‘Het huidige systeem faalt. Het is belachelijk dat het bestaansminimum afhankelijk is van de gemeente waarin je woont.’

Eerst het systeem

Toch zouden inwoners in Arnhem rond moeten kunnen komen, als ze maar gebruik maken van de regelingen waar ze recht op hebben. Wat ben je als gemeente aan die mensen verplicht, hoeveel moet je ze bij de hand nemen? ‘Die discussie kun je eigenlijk niet voeren als het systeem nog bijna ondoorgrondelijk is en er sprake is van een vertrouwensbreuk tussen de inwoners en de overheid. Als overheid moet je eerst presteren en zorgen dat het systeem staat.’

Lange adem

Het is een enorme opgave, erkent Lauriks, waarbij zaken die een lange adem vereisen, zoals deregulering, het terugwinnen van vertrouwen en het terugdringen van bureaucratie, een belangrijke rol spelen. ‘We gaan kijken welke eigen richtlijnen we kunnen afschaffen, en welke landelijke we kunnen negeren.’ In mei van dit jaar besloot Arnhem in navolging van Utrecht de wettelijke zoektermijn voor jongeren los te laten. ‘We moesten jongeren tot 27 jaar wegsturen als ze een bijstandsuitkering wilden, met de boodschap om eerst maar eens een maand zelf opzoek te gaan naar een baan. Alsof ze dat niet daarvoor al hadden gedaan.’

De juiste weg

‘Dan raakten ze juist uit beeld en kwamen ze vaak niet meer terug.’ Toen Utrecht de zoektermijn afschafte gaf het rijk aan de situatie in de gaten te houden. ‘Een strenge reactie vanuit het ministerie blijft ook in Arnhem uit’, zegt Lauriks. ‘Het is juist in lijn met nieuwe landelijke initiatieven waar een poging wordt gedaan om deze doelgroep beter in kaart te krijgen. Ik hoop dan ook dat de toekomstige landelijke coalitie goed meekijkt naar de resultaten die we hier behalen. Als we echt iets willen veranderen is dit wel de weg die we moeten inslaan.’