Heldere keuzes nodig in het sociaal domein

Gemeenten moeten een hernieuwde visie op het sociaal domein formuleren, gebaseerd op heldere keuzes. Daar moeten de nieuwe gemeenteraden en colleges direct na de verkiezingen mee aan de slag. Ze zullen zich over een aantal lastige dilemma’s moeten buigen om ervoor te zorgen dat hun inwoners de zorg en ondersteuning krijgen die ze nodig hebben.

Kans

Dat is, in het kort, de boodschap van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) in de vandaag verschenen publicatie Uitdagingen in het sociaal domein. Er gaat weliswaar veel goed in het sociaal domein, waarvoor gemeenten al ruim zeven jaar verantwoordelijk zijn, maar er liggen ook nog grote uitdagingen, stelt het SCP. De periode na de verkiezingen, waarin nieuwe gemeenteraden worden geïnstalleerd en nieuwe colleges worden gevormd, is een uitgelezen kans om de lokale visie op het sociaal domein nog eens tegen het licht te houden.

Kaders

Gemeenten hebben de afgelopen jaren veelvuldig problemen in het sociaal domein aangekaart. Vaak gaat het dan om de gebrekkige financiering vanuit het rijk of om de beperkte beleidsruimte die gemeenten van de landelijke wetgever krijgen. Gemeenten hebben dan ook ijverig gelobbyd bij de rijksoverheid voor herziening van de wetten en geldstromen in het sociaal domein. Het SCP wijst gemeenten in deze publicatie vooral op de verbeteringen die gemeenten zélf kunnen doorvoeren, binnen de door het rijk gestelde kaders.

Handvaten

Soms leidt dat tot netelige vraagstukken, erkent Mirjam de Klerk, één van de auteurs van de SCP-publicatie. ‘Er komt nogal wat op gemeenten af. Daarom proberen wij handvaten te bieden om die ingewikkelde keuzes het hoofd te bieden. De keuzes zijn niet makkelijk, maar gemeenten moeten zich wel realiseren dát ze een keuze hebben. Vaak is er meer mogelijk dan gemeenten denken.’

Eigen kracht

Het SCP legt gemeenten daarom vijf dilemma’s voor die vragen om heldere, uitlegbare keuzes. De eerste: hoe verdeel je de verantwoordelijkheid voor een zorgzame samenleving tussen burgers en de overheid? Een van de uitgangspunten van de decentralisaties in het sociaal domein was dat kosten bespaard konden worden door meer in te zetten op ‘de kracht van de lokale samenleving’, maar dat uitgangspunt bleek in de praktijk vaak niet realistisch. ‘Reken je niet rijk’, aldus De Klerk. Gemeenten moeten zich daarom beraden op hoeveel ze kunnen verwachten van de ‘eigen kracht’ van inwoners, en hoe zij die lokale kracht willen stimuleren en faciliteren.

Ruimte

De tweede uitdaging gaat om de manier waarop de gemeente zich verhoudt tot landelijke wetgeving. De verdeling van verantwoordelijkheden tussen de verschillende overheidslagen is niet altijd duidelijk, constateert het SCP. De ondersteuning van kwetsbare inwoners is gebaat bij heldere afspraken daarover. Daarom moeten gemeenten de ruimte binnen de wettelijke kaders benutten om een eigen visie op het sociaal domein te ontwikkelen.

Complex

Een derde vraagstuk dient zich aan bij de ondersteuning van mensen met een complexe zorgvraag. Want juist die meest kwetsbare groep inwoners valt vaak buiten de boot, blijkt uit wetsevaluaties van de afgelopen jaren. Denk aan de zwaarste gevallen in de jeugdzorg of mensen met een arbeidsbeperking in de Participatiewet.

Goedkoper

‘Gemeenten lijken geneigd voorrang te geven aan lichte hulpvragen omdat deze goedkoper of eenvoudiger zijn op te lossen’, schrijft het SCP. ‘Het is niet eenvoudig of vrijwel onmogelijk om alle doelgroepen optimaal te bedienen. Gemeenten staan dus voor een dilemma: óf zij kiezen voor het prioriteren van een kleinere groep mensen die zich in een zeer kwetsbare positie bevindt, met een vaak kostbare en moeilijk oplosbare hulpvraag, óf zij zetten hun beperkte middelen in om een bredere groep burgers met eenvoudige middelen te kunnen helpen.’

Samenhang

Ook het ‘integraal werken’ blijft een uitdaging voor gemeenten. Het lukt gemeenten nog niet altijd om problematiek van inwoners op verschillende domeinen in samenhang aan te pakken. Dan gaat het bijvoorbeeld om mensen die gebruik maken van zowel van de Wmo als de Participatiewet, of mensen die een slechte gezondheid én problematische schulden hebben. Het dilemma ligt hier vooral in de vraag hóé gemeenten dit goed kunnen organiseren, legt De Klerk uit. Ook dat vraagt om een heldere visie van het gemeentebestuur.

Maatwerk

Het vijfde en laatste vraagstuk heeft betrekking op de menselijke maat. ‘Er is een spanningsveld tussen zorg en ondersteuning op maat enerzijds en het streven om zoveel mogelijk mensen te helpen anderzijds’, aldus de SCP-onderzoekers. ‘Gemeenten zullen moeten beslissen wat mogelijk is voor wie, binnen het voor hen beschikbare budget, want meer maatwerk betekent hogere kosten.’ Dat vraagt dus om een zorgvuldige verdeling van schaarse middelen.

Consistent

Daarnaast moet er een balans worden gevonden tussen maatwerk en willekeur. Gemeenten moeten de ruimte nemen om eigen invulling te geven aan de landelijke regels, maar moeten gelijke gevallen wel gelijk behandelen. ‘Je moet consistent beleid voeren’, aldus De Klerk.