Kunnen we de tijdgeest grijpen?

Wat is de huidige tijdgeest en hoe kunnen we die grijpen? In hoeverre zijn die twee vragen van belang voor mijn huidige werk als wethouder van sociaal beleid? Ik ben verbaasd en verbolgen dat eertijds bevochten sociale verworvenheden zo gemakkelijk op de tocht worden gezet en dat de financiële crisis als vanzelfsprekend wordt afgewenteld op de mensen met de minste draagkracht. Ik probeer me ertegen te verzetten en de schadelijke gevolgen ervan zo veel mogelijk te neutraliseren. Is dat het juiste antwoord op de uitdaging van Sloterdijk om de huidige tijdgeest te ontwaren en te pakken? Verzet en verweer? Blijf ik daarmee niet te zeer gevangen in de tijdgeest van weleer en mis ik daarmee de boot van de vernieuwing, verandering, verbetering…???

De tijdgeest waarnaar velen op zoek zijn, beweegt zich ergens op het denkbeeldige veld tussen individu en samenleving, het veld tussen Ik en Wij. Maar waar? In de jaren vijftig tot zeventig van de vorige eeuw, bevond de tijdgeest zich aanwijsbaar aan de Wij-kant van het veld. Door met z’n allen die tijdgeest te ontwaren en te grijpen werd het onmogelijke mogelijk: winsten, lonen én sociale voorzieningen konden tegelijkertijd stijgen. Zo ontwikkelde zich ‘het kapitalisme met het menselijke gezicht’ en begon de twintig jaar durende ‘eeuw van de altijd durende welvaart’. Het werken met de tijdgeest resulteerde in een collectief bouwwerk van de grote solidariteit. Die garandeerde iedereen bestaanszekerheid: werk voor allen tegen een loon waarvan te leven viel, geen mensen meer zonder ouderdomsvoorzieningen, een inkomensgarantie voor degenen die niet konden werken.

Dank zij deze sociale verworvenheden konden steeds meer mensen zich losmaken uit de soms knellende banden van de kleine solidariteit van familie, buurt en (kerk)genootschap. Mede daardoor schoof de tijdgeest op naar de Ik-kant van het veld. De sfeer in de samenleving werd steeds meer bezield van de markt. Deze ontsnapte steeds brutaler aan de temming die met de tijdgeest van de voorafgaande periode aan hem was opgelegd. Voorzieningen en diensten werden geprivatiseerd. De overheid organiseerde zich als een bedrijf, dat zijn burgerklanten goed en snel moest bedienen. De gestructureerde NV-Wij veranderde in een kluwen van flexibele Ik-bv’s. Die moeten nu in hun samenloosheid een gezamenlijk antwoord vinden op de drastische bezuinigingen als gevolg van de gigantische verliezen van de financiële windhandelaren die weer over gegaan zijn tot de (wan)orde van de dag. De voorzieningen uit het Wij-tijdperk verschralen steeds meer. Mensen met een uitkering en mensen met een handicap krijgen het zwaar te verduren. Dat vraagt om verzet teneinde sociale rechten te verdedigen. Maar wat als sommige van deze rechten versplinterd zijn tot individuele claims die het sociale draagvlak ervan steeds verder aantasten? Dan voltrekt zich een merkwaardige positiewisseling: Wij-mensen gaan individuele claims verdedigen en Ik-mensen maken zich zorgen over het Wij-gehalte.

Bij zoveel verwarring raakt ook de tijdgeest op drift. Op het veld van individu en samenleving begint de tijdgeest een trektocht in de richting van een nieuw Wij. Ze neemt daarin veel Ik-verworvenheden mee. Anders dan de collectieve solidariteit van de naoorlogse tijd groeit nu, vaak noodgedwongen en onder protest, een verindividualiseerde kleine solidariteit. Familieleden, buren, dorpsgenoten worden weer meer op elkaar aangewezen. Voorzieningen worden niet langer gegarandeerd door een anonieme overheid; ze moeten opnieuw opgebouwd worden door de verindividualiseerde samenleving. Er is geen geld meer voor re-integratie van mensen met een arbeidshandicap. Is dat erg als we met z’n allen bereid zijn in ons team plaats te maken voor iemand die minder kan presteren? Het wordt te duur om een beroepskracht iedere dag tien kilometer te laten rijden om een oudere de steunkousen aan te trekken. Is dat erg als we met z’n allen bereid zijn medemensen een handje te helpen? We worden weer afhankelijk van elkaar en van de bereidheid van de ander om mij hulp te bieden als ik die nodig heb. Dat is voor veel Wij-denkers en voor nog meer Ik-denkers een schrikbeeld. Moet het dat zijn? Kunnen we de tijdgeest van het nieuwe Wij zo grijpen dat individu en samenleving niet langer los van elkaar gedacht en georganiseerd worden? De onverantwoord drastische bezuinigingen die dit kabinet mensen oplegt, kunnen ons helpen creatieve antwoorden op die vraag te vinden. Tenminste, als we ophouden met klagen en in plaats daarvan gaan klunen!