Eerste hulp bij verschralende zorg

Het aantal ziekenhuislocaties is de afgelopen jaren flink afgenomen. Wethouders zitten in een lastige positie. Het is geen gemeentelijke aangelegenheid, maar een vertrek raakt hun inwoners enorm. ‘Je hebt nauwelijks invloed op de besluitvorming, maar wordt als gemeente wel geconfronteerd met de gevolgen.’

Afgeslankt

Zomer 2023. Zuyderland, een ziekenhuis dat al meer dan vijftig jaar bestaat, meldt dat de spoedeisende hulp, het geboortecentrum en de ic’s in Heerlen mogelijk gaan sluiten. Dit zou financiële en personele voordelen kunnen opleveren. Het gevolg is dat patiënten voor de in Heerlen geschrapte zorg voortaan naar het ziekenhuis van Sittard-Geleen moet reizen. In Heerlen resteert een fors afgeslankt ziekenhuis.

Video

Het scenario veroorzaakt de nodige beroering. De Heerlense zorgwethouder Arlette Vrusch (SP) noemt het besluit ‘bijzonder’: ‘Het viel rauw op ons dak. Ik was toen nog geen wethouder, maar weet wel dat de gemeente niet van tevoren op de hoogte was gebracht.’ Door een video die bestemd was voor medewerkers kwam het college achter de plannen. Zuyderland bevestigt dat er eerst communicatie richting medewerkers is geweest, maar stelt dat de gemeente Heerlen herhaaldelijk is betrokken bij het besluitvormingsproces.

Gezondheidsachterstanden

Niettemin leidde het nieuws tot veel verontwaardiging. In september vorig jaar gingen drieduizend inwoners in Heerlen de straat op voor het behoud van de afdelingen. Vrusch vindt het extra schrijnend omdat in haar regio veel mensen met gezondheidsachterstanden wonen. Zo’n driehonderdduizend burgers zijn afhankelijk van zorg. Eén op de zes zit in de bijstand. ‘Er is sociale problematiek; veel inwoners kunnen de kraamzorg niet betalen.’

Zwangere vrouwen

De wethouder vreest dat de nieuwe locatie te ver weg is voor de inwoners: ‘Voor ziekenhuiszorg kunnen inwoners niet zomaar de grens over. De dichtstbijzijnde locaties zullen dan Maastricht en Sittard-Geleen zijn. Ter vergelijking: dat is alsof een ziekenhuis in Tilburg sluit en de nieuwe dichtstbijzijnde locatie Den Bosch is.’ Volgens Vrusch is het ziekenhuis in Sittard-Geleen vooral goed bereikbaar met de auto, terwijl niet alle inwoners beschikken over dat vervoersmiddel. De gemeente heeft een regeling waarbij zwangere vrouwen gratis naar het Zuyderland kunnen reizen. ‘Dat wordt wel een stuk lastiger als die auto’s veel verder moeten reizen.’

Avonduren

De ‘situatie Heerlen’ is niet uniek. Ziekenhuiszorg is in heel Nederland op steeds grotere afstand van dorpen en woonkernen georganiseerd, blijkt uit het advies Elke regio telt!. In de regio’s sluiten ziekenhuizen steeds vaker hun deuren. Het aantal locaties is tussen 2012 en 2022 gedaald van 128 naar 105. Weliswaar zijn er meer buitenpoliklinieken voor in de plaats gekomen, maar hier worden geen grote operaties uitgevoerd. Bovendien zijn die inrichtingen in de avonduren en in het weekend doorgaans gesloten.

Joure

Een andere gemeente waar de ziekenhuiszorg onder druk staat is Heerenveen. Daar kwamen in juni 2023 vier Friese ziekenhuizen (Leeuwarden, Heereveen, Sneek en Drachten) en de zorgverzekeraars met een ‘voorkeurscenario’ voor toekomstbestendige ziekenhuiszorg in Friesland. Van de vier locaties zouden de vestigingen in Heerenveen en Sneek (gemeente Súdwest-Fryslân) verdwijnen. Voor die twee komt er in Joure een nieuw ziekenhuis in de plaats. Het dorp met zo’n 13.000 inwoners ligt tussen Sneek en Heerenveen in. Geografisch het meest gunstig, zegt Medisch Centrum Leeuwarden (MCL). Dit omdat er ook veel patiënten uit Noord-Flevoland en Steenwijk (Overijssel) en omgeving komen. Daarbij is het in de lucht houden van vier ziekenhuizen ‘onhoudbaar’, aldus het medisch centrum. Door onder meer personeelstekorten komen op termijn de spoedeisende hulp, de ic’s en de afdeling verloskunde ‘onder grote druk te staan’, voorspelt MCL.

Bekendmaking

Het is behoorlijk ingrijpend, maar net als Heerlen werd de gemeente Heerenveen naar eigen zeggen laat op de hoogte gebracht. ‘De dag voor de bekendmaking van het voorkeursscenario werden we geïnformeerd’, stelt Sybrig Sytsma (PvdA), wethouder gezondheid in Heerenveen. Pas later ontving ze (op verzoek) de onderbouwing van de ziekenhuisbestuurders. Volgens MCL had Heerenveen kunnen weten dat ‘Joure’ één van de opties was. Sinds eind 2022 zijn de ziekenhuizen bezig met de plannen. De betrokken gemeenten waren ‘al ongeveer een half jaar’ op de hoogte, meent MCL: ‘Het scenario voor Joure kan in die zin niet echt een verrassing zijn geweest’. Dat Heerenveen de dag vóór bekendmaking het bericht kreeg, kwam omdat het nieuws eerder naar buiten dreigde te komen. ‘Dat hadden we zorgvuldiger willen doen door gemeenten tijdig mee te nemen’, laat het medisch centrum weten.

Vervoer

Op tijd of niet, Heerenveen vond de onderbouwing sowieso ‘te beperkt’. ‘Maatschappelijke en economische gevolgen waren niet meegewogen’, vult Sytsma aan. Volgens haar is er alleen rekening gehouden met reizigers die met de auto komen, ‘terwijl Joure met het openbaar vervoer veel slechter bereikbaar is dan Heerenveen.’ De ziekenhuizen geven aan dat patiënten meestal met de auto komen, maar volgens de wethouder worden bezoekers, medewerkers en studenten die stagelopen uit het oog verloren. MCL realiseert zich dat het openbaar vervoer ‘een belangrijke factor’ is en wil dit de komende jaren met de provincie en betrokken gemeenten regelen.

Verhuizen

Verder vreest de wethouder een uittocht van andere zorgvoorzieningen: ‘Het is niet alleen het ziekenhuis dat vertrekt. Andere zorgaanbieders kunnen volgen, zoals de dokterspost en revalidatiezorg. Op die manier wordt het regionaal niveau aan zorgvoorzieningen verschraald.’ Bovendien verwacht ze economische consequenties. Het ziekenhuis is de grootste werkgever in de gemeente. Een derde van het personeel woont in Heerenveen. ‘Als die organisatie verdwijnt, zal zorgpersoneel mogelijk verhuizen omdat ze dichter bij werk willen wonen.’

Alarmbellen

Zoetermeer zat in hetzelfde schuitje. Door de fusieplannen van het HagaZiekenhuis en het LangeLand Ziekenhuis zouden ook daar de ic’s, spoedeisende hulp en de afdeling verloskunde verdwijnen. ‘Bij het college gingen alle alarmbellen af’, zegt Véronique Frinking (CDA). Zij is sinds juli wethouder zorg en welzijn van de gemeente Zoetermeer. De ic en spoedeisende hulp werden uiteindelijk anders ingericht, maar de keuzes over de afdeling verloskunde bleven overeind. ‘We dachten: zulke essentiële zorg, dat kan toch niet verdwijnen in onze gemeente. We zijn een grote stad met meer dan 128.000 inwoners. Hoe is het mogelijk dat zo’n gemeente geen eigen geboortezorg zou hebben?’

Besluitvorming

De drie wethouders stuitten echter allemaal op hetzelfde probleem: ziekenhuiszorg is geen gemeentelijke aangelegenheid, maar als delen verdwijnen – of zelfs het hele ziekenhuis – raakt dat de inwoners enorm. ‘Je zit als wethouder in een lastige positie’, zegt Sytsma. ‘Je hebt nauwelijks invloed op de besluitvorming, maar je wordt als gemeente wel geconfronteerd met de gevolgen.’

Alternatieve onderzoeken

Formeel gaan gemeenten er niet over, maar toch kunnen ze wel invloed uitoefenen. Bijvoorbeeld door te laten zien wat een vertrek betekent voor burgers. Alternatieve onderzoeken kunnen dat in kaart brengen. Sytsma: ‘We kwamen met eigen onderzoeken die uitlichtten wat de impact zou zijn. Die probeerde ik zoveel mogelijk voor het voetlicht te brengen bij bestuurders van zorgverzekeraars en ziekenhuizen.’ In Zoetermeer werd de GGD ingezet om te onderzoeken wat er zou gebeuren als de geboortezorg zou verdwijnen.

Demonstraties

Ook protestacties kunnen helpen. Ruim 700 Limburgers hielden in juni een mars in de Den Haag. Wethouder Vrusch: ‘Raadsleden, huisartsen, inwoners, en het voltallige college: we trokken allemaal met bussen naar Den Haag.’ In oktober gebeurde dat opnieuw. Zo’n 500 burgers trokken in alle vroegte richting het hoofdkantoor van zorgverzekeraar CZ in Tilburg. Daar werden nogmaals de zorgen geuit over de toekomstplannen voor Zuyderland. ‘Door als gemeente te ondersteunen bij het organiseren van demonstraties, creëer je aandacht voor dit probleem’, aldus de wethouder.

Politieke agenda

Zoetermeer zat evenmin stil. In april liepen een paar honderd mensen mee met een protestmars tegen de sluiting van de verloskamers. De voorganger van Frinking, wethouder Ingeborg ter Laak (CDA), was in maart te zien bij consumentenprogramma Kassa. In die uitzending pleitte ze vurig voor inspraak van inwoners. ‘Met dat soort acties creëer je landelijke aandacht en zet je het onderwerp op de politieke agenda’, verduidelijkt Frinking.

Hard maken

Dat maakt het thema urgent voor Den Haag. Heerlen, Heerenveen en Zoetermeer zochten alle drie contact met het ministerie van Volksgezondheid om zo druk uit te oefenen. Aan verschillende Tweede Kamerleden werd gevraagd of zij zich hard wilden maken voor de zaak.

Pijnpunt

Daarnaast kun je als wethouder informeel contact leggen, weet Frinking: ‘Je bent misschien geen formele gesprekspartner, maar kunt natuurlijk wel om tafel zitten met de directie van het ziekenhuis. Op die manier kun je argumenten en zorgen overbrengen, en begrijp je beter waar het pijnpunt bij de andere partij zit. Weliswaar gebeurt dat hoofdzakelijk achter de schermen, maar zo’n werkwijze is wel efficiënter.’ Ook de wethouders Vrusch (Heerlen) en Sytsma (Heerenveen) toonden hen meedenkende kant. Laatstgenoemde werkt eveneens nauw samen met buurgemeente Súdwest-Fryslân, waar het ziekenhuis uit Sneek vertrekt.

Woningen

Dat meedenken kan bijdragen aan een oplossing. Frinking: ‘Stel de vraag: hoe kan de gemeente het ziekenhuis helpen om die afdelingen toch open te houden?’ Een probleem in Zoetermeer was een tekort aan verpleegkundig personeel. Op dit gebied kan de gemeente een bijdrage leveren, bijvoorbeeld door verplegers voorrang te geven op woningen. De gemeenteraad van Zoetermeer nam een motie aan die het college opriep om daarmee aan de slag te gaan. Daarnaast kan de gemeente de bereikbaarheid van het ziekenhuis verbeteren. Denk aan het inzetten van busdiensten, en het maken van afspraken met vervoersbedrijven. ‘Dat zijn allemaal zaken waar je als gemeente invloed op hebt.’ Vrusch probeert in Heerlen hetzelfde van de grond te krijgen. Met woningcorporaties wil ze regelingen treffen voor studenten en zorgverleners. En met het onderwijs wil ze om tafel om speciale zorgopleidingen te bespreken.

Al die inzet kan zomaar eens lonen.

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 22