'Uit de vicieuze cirkel van armoede is het lastig te ontsnappen’

Al veertig jaar bestuderen de tweelingbroers Engbersen het armoedevraagstuk. Godfried is hoogleraar Algemene Sociologie aan de Erasmus Universiteit; Radboud is programmaleider bij Movisie. Een dubbelinterview over de toegenomen aandacht voor bestaanszekerheid en de rol van het sociaal domein daarbij.

Literatuurwetenschap

Toeval is het niet, die gedeelde interesse. Vader Engbersen was directeur van het Kaski, het sociologisch onderzoeksbureau van de rooms-katholieke kerk, en thuis vlogen de maatschappelijke vraagstukken over tafel. Godfried ging dan ook sociologie studeren. ‘Mijn leermeester was Kees Schuyt, de socioloog met een grote belangstelling voor sociale ongelijkheid.’ Radboud leek een andere kant op te gaan met zijn keus voor theoretische literatuurwetenschap. ‘Maar al tijdens mijn studie schreef ik voor het blad van het ministerie van VWS. Zo werd ik geleidelijk een beetje deskundig op sociaal gebied. En terwijl mijn collega’s bij literatuurwetenschap zich stortten op het classicisme, schreef ik mijn eerste boek over armoede.’

Soepele pen

Godfried: ‘Die achtergrond herken ik in zijn stukken, daar zit altijd een literaire laag in. Zijn kracht zit in zijn soepele pen én in het observeren van de sociale werkelijkheid.’ Radboud: ‘En Godfried heeft beslist een zekere reputatie verworven met zijn veldonderzoek. De kracht van sociologie is immers dat je het vak niet vanachter je beeldscherm beoefent, maar dat je de alledaagse werkelijkheid in stapt. Bovendien laat hij zich niet indelen in een onderzoekschool. Hij oriënteert zich breed.’

Vicieuze cirkel

Ze kennen elkaar door en door, en zoeken elkaar vaak op. ‘Als ik advies nodig heb, dan vraag ik Radboud’, zegt Godfried. En slechts af en toe zijn ze het een beetje oneens. Zo publiceerde Radboud vorig jaar samen met Jurriaan Omlo het onderzoeksrapport Uit de duivelskring van armoede. De titel refereert aan Gerhard Durlacher, de romanschrijver en socioloog. ‘Durlacher schreef dat het vaak niet lukt om mensen op het droge te trekken. Uit de vicieuze cirkel van armoede is het lastig te ontsnappen.’

Eigen kracht

‘Daarin wil ik je toch tegenspreken’, zegt Godfried tegen zijn broer. ‘We weten dat veel mensen er toch op eigen kracht uitkomen. Maar ik vind wel dat we veel beter moeten letten op de groep die dat níét lukt. Zorg voor een betere uitvoering van de regelingen, dat mensen er gemakkelijker gebruik van kunnen maken. Dat geldt zowel voor de bijstandsontvangers als voor mensen met een inkomen net onder of boven het minimum. We zien bij de energietoeslag hoe lastig het is de juiste groepen te bereiken. Dus ligt hier een opgave voor gemeenten. Ken je burgers, weet wat er speelt.’

Sociale basis

Radboud: ‘Daarom pleiten wij in het rapport Uit de duivelskring van armoede voor investeringen in de sociale professionals. Die kunnen, samen met andere partijen in de sociale basis, verschillende kapitaalvormen aanreiken. Zoals sociaal kapitaal, zodat mensen met geldgebrek een netwerk kunnen houden en cursussen kunnen volgen in de wijk. Mentaal kapitaal, voor wie geen toekomst meer ziet, of pedagogisch kapitaal voor arme huishoudens met opvoedingsproblemen of het populairder wordende gezondheidskapitaal. Zeker een aanpak met een combinatie kan mensen uit de duivelskring helpen.’

Werkende armen

De broers zijn het er sowieso over eens dat de inkomensverschillen in Nederland zorgwekkend zijn. ‘Armoede is terug’, zegt Godfried. ‘De vangnetten lijken losser geknoopt dan veertig jaar geleden, mensen vallen erdoorheen. Er zijn nu zelfs underground voedselbanken, voor wie geen toegang heeft tot de reguliere voedselbank. In de vorige eeuw had je ook amper “werkende armen”; nu zien we de lagere middengroepen in de problemen komen, door de energiecrisis. Armoede heeft andere verschijningsvormen gekregen en het treft nu meer mensen.’

Charitas

Radboud: ‘De verzorgingsstaat is de afgelopen decennia sterk versoberd. En de charitas komt terug. Ik heb er veel onderzoek naar gedaan en verbaas me echt over de grote rol die alle kerken nu spelen, de christelijke en al die andere kerken die we inmiddels kennen omdat we zo’n superdiverse samenleving zijn geworden. De Pauluskerk in Rotterdam draait op honderden vrijwilligers; zelfs de religieuze voorgangers zijn er sociaal werker, taxichauffeur en bemiddelaar tegelijk.’

Ongelijkheid

Godfried: ‘En dat terwijl we van de charitas afscheid van hadden genomen met de invoering van de bijstandswet. En terecht, want charitas leidt tot ongelijkheid. In de ene gemeente heb je betere charitatieve voorzieningen dan de andere. Met de commissie die het bestaansminimum nu onderzoekt, willen we daarom ook kijken naar burgerinitiatieven. Die zijn interessant, maar we moeten waken voor een armoede-industrie, met goedwillende burgers en professionals die zich ermee bemoeien, maar de facto niet in staat zijn om veel te bewerkstelligen.’

Lees het volledige dubbelinterview in Binnenlands Bestuur nummer 23.