Commissie sociaal minimum: circa 6 miljard nodig

Zonder extra maatregelen komen mensen die op het sociaal minimum leven de komende jaren fors geld tekort. Dat staat in het eerste rapport van de Commissie sociaal minimum, dat vanmiddag is aangeboden aan minister Carola Schouten (Armoedebeleid en Participatie). De Commissie adviseert een verhogingen van het minimumloon, de bijstand en eventueel ook de huurtoeslag. Om armoede bij kinderen te bestrijden moet de kinderbijslag of het kindgebonden budget stevig omhoog. De Commissie ontwierp twee voorbeeldpakketten met maatregelen die het kabinet kan nemen om het besteedbaar inkomen te verhogen.

Een ‘historisch groot koopkrachtpakket’. Zo omschrijven ministers Schouten en Karien van Gennip (Sociale Zaken), en de staatssecretarissen van Financiën hun compensatiemaatregelen voor kwetsbare huishoudens. Als voorbeeld noemen de bewindspersonen de stijging van het wettelijk minimumloon en de verhoging van de zorgtoeslag, huurtoeslag en het kindgebonden budget. Het kabinetsbeleid zou ‘gunstig’ uitpakken voor mensen op of rond het sociaal minimum, aldus de ministers en staatssecretarissen.

Maar is het genoeg? Dat valt te bezien. Ondanks het extra geld dat de regering heeft uitgetrokken, krijgen huishoudens met een inkomen rond het sociaal minimum ‘bij ongewijzigd beleid te maken met oplopende tekorten’. Dat is één van de conclusies van de Commissie sociaal minimum, die vandaag haar advies Een zeker bestaan presenteert. Door een motie van Kamerlid Pieter Omtzigt zag deze commissie in juli 2022 het licht. De elf commissieleden zijn onder meer werkzaam bij gemeenten, universiteiten, het Nibud, het Sociaal en Cultureel Planbureau en de Landelijke Cliëntenraad. Hun opdracht: onderzoek wat verschillende huishoudtypen nodig hebben om rond te kunnen komen en te kunnen participeren in de maatschappij.

Minimumloon, bijstand, huurtoeslag

Het advies wat daaruit volgt is tweeledig. Te beginnen bij het verhogen van het besteedbaar inkomen van alle huishoudens op het sociaal minimum, met én zonder kinderen. Dit kan volgens de Commissie het beste via een vermeerdering van het minimumloon, de bijstand en eventueel ook de huurtoeslag. Daarbij gaat de voorkeur naar de eerste twee ingrepen, zij het dat er ook scenario’s zijn waarin een verhoging van de huurtoeslag prefereert. Bijvoorbeeld wanneer het verhogen van het minimumloon of de bijstand per 2024 niet haalbaar is.

Toch kleven er meer nadelen aan het ophogen van de huurtoeslag, ziet commissievoorzitter Godfried Engbersen. Hij is hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Volgens hem heeft een toekomstbestendig stelsel een aantal vereisten. Het moet houdbaar, uitvoerbaar, voorspelbaar en toegankelijk zijn. ‘Een verhoging van de huurtoeslag bereikt veel lage inkomensgroepen, maar leidt ook tot meer en hogere terugvorderingen’, zegt Engbersen. ‘Bovendien heb je bij een huurtoeslag meer kans op niet-gebruik. Mensen maken dan geen of onvolledig gebruik van datgene waar ze wel recht op hebben.’

En dat is een groot probleem, signaleert commissielid Nadja Jungmann. Zij is bijzonder hoogleraar en lector Schuldenproblematiek aan respectievelijk de Universiteit van Amsterdam en de Hogeschool Utrecht. In haar ogen heeft angst een te grote rol in het systeem. Dat blijkt ook uit gesprekken met ervaringsdeskundigen. Jungmann: ‘Neem de energietoeslag: dat is een gift, maar te veel mensen vragen het niet aan, simpelweg omdat ze bang zijn dat het bedrag later wordt teruggevorderd. Dankzij heel veel inspanningen van gemeenten was het bereik uiteindelijk best hoog, maar de angst blijft. Hetzelfde zagen we bij mensen die niet meer durfden te werken, omdat ze dan gekort zouden worden op hun toeslagen of uitkering.’

Harmonisering gemeentelijk beleid

Een voorspelbaarder en zekerder systeem is hoognodig. En in vergelijking met de huurtoeslag zorgen het verhogen van het minimumloon en de bijstand voor meer zekerheid. Maar ook hier blijft de inzet op het verlagen van niet-gebruik van belang. Hoe de overheid dat kan stimuleren komt aan bod in het tweede rapport, dat in september verschijnt en ingaat op de systematiek van het stelsel.

Engbersen licht echter al een tipje van de sluier op: ‘We ontkomen niet aan een zekere harmonisering van gemeentelijk beleid. De verschillen tussen lokale overheden zijn groot en de verhouding tussen rijk en gemeenten is niet meer in evenwicht’. Het gedoe rondom het uitkeren van de energietoeslag is hiervoor exemplarisch. De regering vroeg gemeenten om de eenmalige toeslag van 800 euro uit te keren aan alle inwoners met een inkomen tot 120 procent van het sociaal minimum. Maar uiteindelijk hanteerden meerdere gemeenten een andere inkomensgrens. Utrecht koos voor 125 procent, Den Haag 130 en Rotterdam 140 procent. De Commissie pleit dan ook voor het ‘herstellen van de balans in de verhouding tussen rijk en gemeenten, en tussen gemeenten onderling’.

Kindregelingen

Het tweede advies heeft betrekking op de kindregelingen. De Commissie constateert dat maandelijkse tekorten sterker oplopen naarmate een huishouden meer oudere kinderen (vanaf 12 jaar) telt. Dit omdat oudere kinderen doorgaans meer behoeften hebben. ‘Op de middelbare school hebben kinderen bijvoorbeeld een laptop nodig, en er worden vaak duurdere excursies georganiseerd’, stelt Jungmann. Naast die benodigdheden gaat de overstap naar het voortgezet onderwijs ook gepaard met bepaalde verwachtingen. Jungmann: ‘Ik kan een kind van drie prima laten rondlopen in wat oude kleren. Maar op de middelbare school hoor je er niet bij zonder merkkleding of smartphone. Pubers vragen dan ook meer van hun ouders, die vervolgens het gevoel hebben dat ze hun kinderen tekortdoen wanneer zij die verwachtingen niet kunnen waarmaken.’

Bovendien zijn oudere kinderen ‘onvoorspelbaarder’. ‘Tieners krijgen bijvoorbeeld een boete voor fietsen zonder licht en veroorzaken sneller schade. Dat zijn allemaal onvoorziene kosten voor ouders’, verklaart Jungmann. Een verhoging van de kinderbijslag of het kindgebonden budget kan zorgen voor meer ademruimte, waarbij het kindgebonden budget gerichter is, en de kinderbijslag eenvoudiger.

Voorbeeldpakketten

Ter illustratie heeft de Commissie op basis van berekeningen van het Centraal Planbureau twee voorbeeldpakketten opgesteld. Dit zijn maatregelen die het kabinet kan nemen om het besteedbaar inkomen te verhogen. Het eerste pakket bevat een verhoging van het wettelijk minimumloon met 7 procent, een verhoging van de bijstand met 94 euro per maand voor alleenstaanden en 135 euro per maand voor stellen. Verder behelst het pakket een verhoging van de kinderbijslag met 90 tot 128 euro per kind per kwartaal (afhankelijk van de leeftijd van het kind) en een verhoging van het kindgebonden budget met 51 tot 62 euro per kind per maand (afhankelijk van het aantal kinderen in een huishouden).

Het tweede pakket bevat een verhoging van de huurtoeslag met 149 euro per maand en een verhoging van het kindgebonden budget met 103 tot 114 euro per kind per maand (afhankelijk van het aantal kinderen in een huishouden). Beide pakketten kosten circa 6 miljard euro. Een flink bedrag? Het is nodig als je armoede in Nederland wilt halveren, zeggen Engbersen en Jungmann. ‘Dit zijn in feite de budgettaire consequenties’, aldus Engbersen.

Armoedereductie

En dat is niet het enige. De flexibilisering van de arbeidsmarkt, de hardnekkigheid van kansenongelijkheid in het onderwijs, het tekort aan betaalbare woningen, het bestaan van gezondheidsverschillen tussen lagere en hogere inkomensgroepen: het zijn allemaal oorzaken waardoor de bestaanszekerheid van een omvangrijke groep mensen in het geding is, constateert de Commissie. Het stelsel sociaal minimum kan kortom niet alles opvangen, waarschuwt Engbersen: ‘Het hebben van een diploma, een baan met een goed inkomen, en een betaalbare en duurzame woning dragen evengoed bij aan het reduceren van armoede’.

Schouten noemt het ‘een belangrijk rapport’. In haar reactie laat de minister weten de aanbevelingen te betrekken bij de besluitvorming voor volgend jaar. ‘Daarnaast moeten we ook structureler kijken hoe we kunnen zorgen voor meer bestaanszekerheid. Daarvoor is een simpeler stelsel nodig dat meer zekerheden biedt’, zegt Schouten. De bewindsvrouw kijkt daarom uit naar het eindrapport in september. Een inhoudelijke reactie van het kabinet volgt dit najaar.