Verkenning naar warm(t)e banden tussen overheden en bewonersinitiatieven

De bewonersinitiatieven in de warmtetransitie komen op stoom. Daarmee groeit de behoefte aan handvatten voor het samenspel tussen overheden en bewoners. De verkenning ‘Zelfbeheer in de warmtetransitie’, die begin dit jaar verscheen, speelt in op deze behoefte. DuurzaamDoor, Energie Samen en het Landelijk Samenwerkingsverband Actieve Bewoners (LSA Bewoners) beschrijven daarin acht beleidsinstrumenten. Ze zijn alle acht beloftevol en bieden handelingsperspectief aan zowel gemeenten als bewonersinitiatieven.

Bewonersinitiatieven kunnen de warmtetransitie helpen versnellen en ze laten dat op meerdere plekken al zien. Gemeenten waarderen het ook als bewoners met buurtgenoten concrete stappen zetten om bijvoorbeeld aardgasvrij te worden. Maar de lokale samenwerking in dit relatief nieuwe veld geeft gemeenten ook onzekerheid en nieuwe vragen. Denk aan zelfbeheer, waarbij een energievoorziening of warmtesysteem in eigendom en beheer is van de gemeenschap. Wat is de kwaliteit van het initiatief? Hoe past het bij de representatieve democratie? En als een gemeente een initiatief financiert hoe zit het dan met staatssteun?

Nieuwe afspraken

Voor bewonersinitiatieven zijn er eveneens redenen om via beleidsinstrumenten met kaders en afspraken te willen werken. Zo komen bewonersinitiatieven vaak niet aan tafel bij beslissingen. En de contracten met energiebedrijven worden doorgaans afgesloten voordat participatie heeft plaatsgevonden. Bovendien bevatten de tenders voor energieprojecten voorwaarden die vooral passen bij marktpartijen. Er is geen oog voor de kwaliteit van coöperaties of bewonersinitiatieven om op eigen wijze aan de voorwaarden te voldoen.

Kortom, de verkenning naar bruikbare democratische instrumenten bedient zowel de gemeenten als de maatschappelijke initiatieven. Gemeenten krijgen een duidelijke beschrijving van de handvatten voor bijvoorbeeld procesafspraken. En de maatschappelijke initiatieven krijgen een overzicht van de instrumenten die hun positie en hun zelfbeheer in de warmtetransitie kunnen versterken.

Nieuwe instrumenten

De drie verkennende organisaties selecteerden twee nieuwe instrumenten die om nadere uitwerking vragen. Dat gaat om het opgroeirecht en het warmteschap. Het opgroeirecht is het recht van bewonersinitiatieven om in fasen op te groeien tot een professionele energiecoöperatie of professioneel bewonersbedrijf. Het warmteschap is een democratisch en professioneel bewonersbedrijf met kenmerken die zijn gebaseerd op EU-richtlijnen. Wat het opgroeirecht en het warmteschap nog meer zijn en vooral kunnen zijn, is in de praktijk al wel op enkele plaatsen te zien. Zo wordt het opgroeirecht gebruikt in Amsterdam en Zwolle. Maar de twee nieuwe instrumenten zijn nog niet verankerd in beleid en regelgeving. De belangrijkste aanbeveling in de verkenning luidt dan ook om ze nader uit te werken.

Sowieso vragen de juridische verankering en de aansluiting van democratische instrumenten bij de warmtetransitie de nodige aandacht, schrijven de drie organisaties. Neem het Mienskip in Friesland. Daarbij is de regeling voor 50 procent lokaal eigendom alleen van toepassing is voor opwek en (nog) niet voor warmte en koude.

Nieuwe normaal

Het beleidsinstrument ‘Right to Challenge’ is al wel verankerd in beleid. Een bewonersinitiatief heeft het recht om de gemeente uit te dagen om een gemeentelijke taak over te dragen. De vijf andere beleidsinstrumenten die al bestaan en uitgebreid worden beschreven in de verkenning, zijn: het initiatiefrecht ofwel het ‘wonen in zelfbeheer’, de Dienst Algemeen Economisch Belang, de Maatschappelijke Tender, de regeling voor 50 procent lokaal eigendom en het keurmerk Mienskip.

Zeker de zes bestaande democratische instrumenten zijn volwassen aan het worden. De drie organisaties hopen dat de verkenning bijdraagt aan normalisering. Er is volgens hen aandacht nodig voor de weerstand die overheden vaak nog ervaren om de instrumenten toe te passen. Het denken in arrangementen met de civiele sector is nieuw. Deze verkenning beoogt dat denken – en de publiek-civiele samenwerking in de warmtetransitie – op gang te helpen.