Bewonerscollectieven steunen? Er kan meer dan je denkt!

Hoe kan een gemeente energiecoöperaties en andere bewonerscollectieven steunen en toch voldoen aan de regels voor staatssteun en aanbesteding? Deze vraag stond de afgelopen jaren centraal bij de Participatietafel Energie van DuurzaamDoor. De deelnemers - overheden, organisaties en coöperaties - verkenden een palet aan mogelijke routes. Subsidies en leningen blijken mogelijk en makkelijk, aanbesteden is vaak niet nodig, en voor grote opdrachten is een DAEB-status een mogelijke uitkomst. Goede voorbeelden zijn overal te vinden, zo ook in Woerden, Leiden, Hilversum en Amsterdam.

‘De aanleiding om ons de afgelopen jaren te verdiepen in dit financieringsvraagstuk is het rapport ‘Zelfbeheer in de warmtetransitie’ uit 2022,’ zo vertelt Irma Straathof, secretaris van de Participatietafel Energie van DuurzaamDoor. Het rapport uit 2022 was het resultaat van een verkenning van acht beleidsinstrumenten waarmee overheden lokale initiatieven op het gebied van energie kunnen versterken en de publiek-civiele samenwerking kunnen organiseren. Deze verkenning werd samen uitgevoerd met LSA Bewoners en Energie Samen.[i]

25.000 euro

Gemeenten kunnen al aan de slag! In de samenwerking met bewonerscollectieven en energiecoöperaties kan veel meer dan vaak wordt gedacht. Dat is de hoofdboodschap van zowel Irma Straathof als Annerike Hekman en Ilonka Marselis. Annerike is projectleider Energietransitie bij LSA Bewoners, de koepelorganisatie van bewonersinitiatieven. Ilonka is strategisch adviseur bij Energie Samen, de koepelorganisatie van energiecoöperaties. Beiden zijn deelnemer van de Participatietafel Energie van DuurzaamDoor.

‘Gemeenten vragen zich af of ze zomaar geld kunnen geven aan bewonerscollectieven zoals bijvoorbeeld energiecoöperaties, om gezamenlijk doelen in de energietransitie te halen,’ vertelt Ilonka. ‘En dat kan, zo hebben we ontdekt. Subsidies zijn een logische route om bewonersinitiatieven te stimuleren. Een gemeente kan veel hogere bedragen direct aan een bepaald initiatief gunnen als subsidie dan vaak gedacht wordt. Heel gemakkelijk eigenlijk. Maar beginnende initiatieven zijn ook al geholpen met kleine bedragen.’

Annerike haalt de gemeente Woerden aan, die subsidie geeft aan de stichting Duurzaam Woerden voor hun duurzaamheidswinkel. ‘Eerst konden bedrijven hun zonnepaneel of warmtepomp in de winkel neerzetten en promoten,’ vertelt Annerike. ‘Met de sponsorgelden werd de huur betaald. Maar de bewoners hadden daar toch moeite mee. Het zorgde voor wantrouwen bij de bezoekers. De duurzaamheidswinkel besloot daarop om subsidie aan te vragen en vroeg de gemeente om hulp. Die betaalt nu jaarlijks 25.000 euro, waarmee onder meer de huur betaald kan worden. En zo kan Duurzaam Woerden doen wat ze graag wil doen: op een laagdrempelige en neutrale manier bewoners uit Woerden inspireren en voorlichten.’

400.000 euro

Ook coöperatie Energiek Leiden krijgt subsidie van haar gemeente. De landelijke middelen voor de lokale aanpak van isolatie en energiearmoede geeft Leiden door aan de coöperatie. Ook wordt er gemeentelijk budget gereserveerd voor de coöperatie. Het gaat in totaal om jaarlijks vier ton. In ruil daarvoor voert Energiek Leiden diverse werkzaamheden uit die bijdragen aan de gemeentelijke energietransitie, via onder andere wijkacties van energiefixers. Annerike: ‘Meerdere gemeenten dachten dat je zo’n hoog bedrag niet zomaar door kon geven. De gemeente Leiden zocht dat uit en het bleek wel te kunnen. Het bedrag past binnen de staatssteunregels. En als je een subsidie voor een bepaald initiatief in de gemeentebegroting opneemt, kunnen gemeenten zelfs nog hogere bedragen geven.’

Ilonka heeft begrip voor de twijfel of dit kan onder gemeenten. Toen bijvoorbeeld de omzet bij Energie Samen Rivierenland richting de miljoenen liep, kwam logischerwijs de vraag of dit nog wel een bewonersinitiatief is. ‘Maar het was nog steeds een lokaal initiatief zonder winstoogmerk, met democratische zeggenschap van de eindgebruikers en als doel lokale waardencreatie. Je moet dan als overheid niet schrikken als het best professioneel wordt.’

Samenwerking met lokale initiatieven blijkt bovendien effectief, weet Annerike nog te vertellen. ‘TNO deed hier onderzoek naar. Als een initiatief voor energiebesparing lokale wortels en een netwerk heeft, is het veel effectiever dan wanneer je het door een commerciële partij laat doen die niet lokaal geworteld is.’[ii] Ilonka vult aan: ‘Ook uit de monitor van de proeftuinen aardgasvrij blijkt dat de wijken die met een bewonersinitiatief werken succesvoller zijn en tot meer tevredenheid leiden.’[iii]

Veel ambtenaren maar ook bewonersinitiatieven kennen de routes of de beleidsinstrumenten niet om structureel financiële middelen van overheid naar initiatief te krijgen. ‘Dat is het voornaamste probleem,’ constateert Irma. ‘De mogelijkheden zijn er, maar ze moeten nog bekendheid krijgen!’

Dat de routes nog niet zo bekend zijn komt volgens Annerike door het verleden van intensieve samenwerking tussen overheid en markt. ‘Samenwerken met bewonersinitiatieven is een heel andere manier, een route die wel steeds harder groeit maar waarvan de werkwijzen gangbaarder moeten worden. Nu wordt een bewonersinitiatief soms al snel beoordeeld als commerciële marktspeler, terwijl het dat niet is. De gemeenschap is een nieuwe en andere speler naast overheid en markt.’

1.200.000 euro

Een overheid kan de samenwerking met een lokaal initiatief ook vormgeven via een opdracht. Dan komen wel de Europese aanbestedingsregels om de hoek. Bij een aanbestedingsprocedure heeft een gemeente veel vrijheid om voorwaarden te stellen, bijvoorbeeld dat de opdracht moet worden uitgevoerd door een partij die lokale meerwaarde creëert. Dan moet er wel van het algemene inkoopbeleid worden afgeweken. Ook kan het inkoopbeleid worden herzien om lokale initiatieven een stevige positie te geven. Echter, in veel andere gevallen hoeft er helemaal geen aanbesteding plaats te vinden bij een opdrachtverstrekking, zo bleek uit de verkenning van de Participatietafel naar verschillende routes om bewonersinitiatieven te kunnen steunen. Ilonka: ‘De cruciale factor hierbij is de lokale inbedding. De Europese aanbestedingsregels gaan over invloed op de handel tussen lidstaten. En daar is bij een lokaal initiatief geen sprake van.’ Annerike: ‘Veel energiegemeenschappen zijn per definitie lokaal actief. En dat is hun troef. Daardoor is het bij een opdrachtverstrekking geen verstoring van de markt. Maar de kennis hierover moet groeien, onder anderen bij de inkoopambtenaren. Hiervoor wordt landelijk nog aan meer ondersteuningsmateriaal gewerkt.’  

Een andere route om de Europese regels voor staatssteun en aanbesteding niet van toepassing te verklaren, is de DAEB-status. De gemeente Hilversum verleende die status afgelopen voorjaar aan het Energiedienstenbedrijf. Het ‘bedrijf’ is een lokale stichting die onafhankelijk advies biedt voor woningverduurzaming en ook een coördinerende rol heeft om samen met bouwbedrijven woningen en gebouwen aardgasvrij te maken. De partnerovereenkomst tussen de gemeente Hilversum en de stichting gaat over 1,2 miljoen euro en door de DAEB-status te verlenen, die wel aan voorwaarden is gebonden, zijn er dus geen beperkingen door staatssteunregels. De gemeente Hilversum heeft de DAEB ook aan energiecoöperatie Hilverzon verleend. Die kan hiermee werken aan het activeren van Hilversummers om mee te doen aan de energietransitie. Het Energiedienstenbedrijf regelt eigenlijk de markt en de ontzorging daarvan voor inwoners. Hilverzon regelt enthousiasme onder bewoners en deelname aan acties.

‘De DAEB-status wordt nu best veel gebruikt als oplossing,’ signaleert Ilonka. ‘Maar we beschouwen het als een geitenpaadje. Het is een manier om een bewonersinitiatief zonder aanbesteding structureel hoge financiële middelen te geven. Echter, we zien op termijn een structurele oplossing voor ons, waarbij energiegemeenschappen buiten de aanbestedingsregels vallen, zoals we net al toelichtten. Zodra hier meer bekendheid over is, kan een overheid een grote opdracht aan een lokaal initiatief geven zonder aanbesteding. Dat scheelt dan een hoop administratief werk voor een DAEB-status.’ Binnen de stichting Constitutie voor de Commons werkt een groep juristen aan jurisprudentie en kennis omtrent dit onderwerp.[iv]

7.900.000 euro

Dan de uitsmijter: een lening voor een warmtegemeenschap. Amsterdam besloot eind 2024 om 7,9 miljoen euro te lenen aan de energiecoöperatie Ketelhuis WG, voor het realiseren van een warmtegemeenschap met een buurtenergiesysteem. Hiermee moeten 1270 woningen en bedrijfsruimtes aardgasvrij worden gemaakt. ‘De coöperatie betaalt hierdoor een lagere rente dan bij een bank, waardoor de businesscase beter uitkomt,’ aldus Ilonka.

Er zijn dus allerlei routes om via subsidies middelen aan een initiatief te geven. Niet alleen vanuit de Participatietafel werd gezien dat er behoefte is aan gedegen kennis over financieringsmogelijkheden voor lokale initiatieven. Zo is in dezelfde periode een handreiking van het Nationaal Programma Lokale Warmtetransitie, RVO en Pianoo (het kenniscentrum voor aanbestedingen) uitgebracht, welke de verschillende manieren voor overheden om met energieklusdiensten om te gaan belicht.[v]

Irma, Annerike en Ilonka kijken tevreden terug op de sessies van de Participatietafel Energie over de samenwerking tussen overheid en energiecoöperaties en andere bewonerscollectieven. Ilonka: ‘In de afgelopen jaren hebben we een aantal succesvolle bijeenkomsten georganiseerd, met veel deelnemers, zowel ambtenaren als bewonersgroepen en coöperaties. Daarna zagen we dat het onderwerp op veel meer plekken geagendeerd werd. En dat was ons doel. Laat het maar gaan buzzen.’

Noten: [i], [ii], [iii], [iv], [v]