Opgroeiruimte in de praktijk

De route naar een gelijkwaardig partnerschap tussen gemeentes en energiecoöperaties is waarlijk een puzzeltocht te noemen. De participatietafel Energie van het landelijk programma DuurzaamDoor verzamelt en deelt de puzzelstukken uit de praktijk. Twee verhalen, uit achtereenvolgens Zwolle en Rivierenland, maken duidelijk hoe gemeente en bewonersinitiatief in de zogeheten ‘opgroeiruimte’ samen kunnen leren en groeien naar een gelijkwaardig partnerschap.

Zwolle

‘We zijn gewend om met ontwikkelaars en marktpartijen samen te werken, zeker in de energietransitie. Dat is nu aan het verschuiven met de komst van bewonersinitiatieven en zelfs ook warmtegemeenschappen.' Dat zegt Christian Voortman, beleidsadviseur bij de afdeling Ruimte & Economie en werkzaam binnen het programma energietransitie van de gemeente Zwolle. 'We willen als gemeente weten hoe publiek civiele samenwerking in elkaar steekt en hoe we initiatieven kunnen helpen te professionaliseren: met als doel een gelijkwaardige samenwerking. We willen hierbij ook goed naar onszelf kijken, opgroeiruimte geldt net zo goed voor de gemeente.’ 

Zwolle was een casestudy over ‘opgroeiruimte’ binnen het landelijk programma DuurzaamDoor, uitgevoerd door Duneworks en Energie Samen. Ilonka Marselis van Energie Samen maakt duidelijk: ‘Met opgroeiruimte willen we zowel gemeenten als bewonersinitiatieven handvatten bieden om goed en structureel samen te werken.’ Zwolle was een van de drie casestudies om tot opgroeiruimte te komen.

Christian: ‘Eerder al hadden we, gemeenteambtenaren en bewonersinitiatieven, een Community of Practice (CoP) ingericht. We zagen dat we elkaar kunnen helpen bij het realiseren van onze doelen, mits we goed samenwerken.’ De werkwijze beviel goed. ‘Ook met opgroeiruimte leer je elkaar eerst goed kennen en waarderen. Daarmee creëer je een veilige omgeving waarin het gesprek ook kan schuren.' 

Financiering

Het CoP-traject leidde tot een samenwerkingsafspraak met twee initiatieven: het ene is bezig met een buurtenergieplan, en het andere richt zich op een integraal wijkverduurzamingsplan. Initiatieven die hier nog niet aan toe zijn, wil de gemeente Zwolle eveneens ondersteunen in hun opgroeien. Belangrijk punt in de samenwerking is de financiering. Jaarlijks is er een basisfinanciering voor energie-initiatieven, voor netwerkopbouw en kleine activiteiten. Ook werkt Zwolle aan een regeling waarbij initiatieven stapsgewijs hun buurtenergieplannen kunnen gaan ontwerpen.

Inmiddels is in elke wijk in Zwolle een bewonersinitiatief actief op het gebied van energie of warmte. Ze zijn verenigd in het Platform Duurzaam Zwolle, dat de initiatieven ondersteunt. Een deel doet mee in een nieuw te starten opgroeiruimte-traject, dat verder bouwt op de casestudy. Christian: ‘Onze eigen groep is verbreed, er gaan zeven ambtenaren meedoen vanuit allerlei afdelingen. Het vorige traject voltrok zich namelijk aan de rand van de bestaande organisatie. Dat geeft ruimte om te pionieren en dat moeten we ook vasthouden. Maar als je echt iets wilt veranderen, bijvoorbeeld het aanbestedingsbeleid, moet je verbinding houden met je organisatie. Ook om te zorgen dat de samenwerking de nieuwe norm wordt, het verticale leren.’

Opgroeiruimte

In het nieuwe opgroeiruimte-traject bouwen de Zwolse partners een leeromgeving om de opgroeiruimte te vergemakkelijken. Vragen uit de praktijk staan daarbij centraal, weet Christian: ‘Wat is ons gezamenlijk doel, waar loop je tegenaan, wat is nodig bij inkoop en aanbesteding, hoe versterk je koplopers zodat zij een voorbeeld kunnen zijn en hoe kun je individuele initiatieven financieel blijven ondersteunen ondanks de staatssteun-regels?’

Het antwoord op de laatste vraag van Christian is te vinden in Rivierenland, bij Stefan van Tongeren, directeur van Energie Samen Rivierenland. Hij wist in de afgelopen tien jaar gebruik te maken van verschillende financiergingsregelingen voor organisatieontwikkeling van energiecoöperaties én hij heeft een oplossing voor de staatssteun-grenzen. DuurzaamDoor vond ook hier mooie voorbeelden voor opgroeiruimte.

Rivierenland

Energie Samen Rivierenland is de koepel van lokale energiecoöperaties in de acht gemeenten van regio Rivierenland. Dat begon in 2015 met een initiatief van Stefan voor een lokaal energieloket. ‘Met het plan voor lokale energieloketten ben ik de boer opgegaan. Ik wist dat er Rijksgelden voor waren. We kregen van alle acht gemeenten subsidie, waarmee we een koepelcoöperatie konden worden en kleine coöperaties in elke gemeente konden helpen opstarten.’

Energie Samen Rivierenland is een stevige ondersteunende koepelorganisatie geworden, die onder meer zorgt voor het opleiden van ambassadeurs en inmiddels 150 energiecoaches. De coaches stromen regelmatig door naar een coöperatie.

De overheidspartner van de energiekoepel is, naast de gemeente, de RES-regio. De regiogemeenten werken hierin samen vanuit de RES. Een regionaal aanspreekpunt is belangrijk, legt Stefan uit. ‘Anders moeten we steeds met acht gemeenten afstemmen. En het is al ingewikkeld genoeg in de regio, met dertig initiatieven, rijp en groen door elkaar en er is ook al een warmtecoöperatie bij.’

Het is dus niet bij energieloketten gebleven. De RES-regio spoorde de koepelorganisatie aan om energiecoöperaties te ontwikkelen en daar actieve vrijwilligers voor te zoeken. Stefan: ‘Uiteindelijk hebben we een dekkend netwerk weten te vormen en is in elke gemeente een lokale energiecoöperatie actief.’ De gemeenten hebben bovendien het burgerpotentieel ontdekt, waardoor ze regelmatig losse opdrachten geven op andere thema’s, zoals gebiedsontwikkeling en voedselbossen.

Stefan was in het verleden deelnemer aan een CoP met energiecoöperaties georganiseerd door de provincie Gelderland. ‘Hier hebben de regionale koepelcoöperaties in Gelderland elkaar gevonden. Met financiering vanuit de EFRO-regeling, een Europees fonds voor regionale ontwikkeling, hebben we drie jaar intensiever kunnen samenwerken en leren. Het geld hebben we gebruikt voor specifieke thema’s, bijvoorbeeld voor het inrichten van de interne organisatie.’

Organisatieontwikkeling

Dat laatste is vooral nodig, benadrukt Stefan: geld voor organisatieontwikkeling en opgroeiruimte. ‘Een gemeente betaalt alleen voor activiteiten, maar daar ga je als bewonersinitiatief niet heel hard van groeien. Het zou goed zijn als er een regionaal of nationaal fonds komt die organisatieontwikkeling steunt.’

Met enige creativiteit kan er meer dan je denkt, wil Stefan maar zeggen. Zo is het staatssteun-risico te ondervangen met een DAEB-constructie. ‘Gemeenten zijn huiverig om een coöperatie te subsidiëren, zeker als dat voor organisatieontwikkeling is. Maar een energiecoöperatie heeft een unieke lokale positie, dus kijk of je een toewijzing kunt krijgen voor een DAEB-status. Die is alleen toepasbaar voor niet-marktverstorende diensten die een algemeen belang dienen en een gemeente kan hiermee jarenlang financiële ondersteuning bieden.’

Vijf o's

Trouwens, ook bij Stefan smaakte zijn eerdere opgroeiruimte-traject naar meer. Dus start eind van dit jaar een nieuw traject, speciaal in Rivierenland, waarbij nu ook de gemeenten aanhaken, naast de coöperaties binnen Energie Samen Rivierenland. ‘Ons voordeel is dat de gemeenten klein zijn, ze realiseren zich dat ze het niet alleen kunnen. Met opgroeiruimte kun je ook deze uitdagingen belichten en bijvoorbeeld praten over het oprichten van een regionaal transitielab samen met de vijf o’s: overheid, ondernemers, onderzoek, onderwijs en ondernemende burgers.’

Irma Straathof van DuurzaamDoor ziet dat er overal in het land gezocht wordt naar mogelijkheden om als bewonersinitiatief en gemeente samen vorm en inhoud te geven aan de opgaven in de energietransitie. ‘Er is behoefte aan opgroeiruimte. Met het ontwerp opgroeiruimte zijn er nu handvatten, hoe dit samen is in te vullen.’