‘Zijn de RES-regio's democratisch? Ja, wel op papier’

Ik denk dat de RES-regio's absoluut een bijdrage hebben geleverd. Het klopt inderdaad dat ze zijn voortgekomen uit het eerdere top-down beleid waarbij het rijk de provincies de opdracht heeft gegeven om grootschalige windenergie te ontwikkelen, waarna er in Drenthe gedoe is geweest, maar ook in Flevoland, in de kop van Noord-holland en in Zeeland. Dat heeft ertoe geleid dat gemeenten, provincies en waterschappen zeiden: laten we het op een kleinere schaal, meer met elkaar, en dichterbij de samenleving organiseren, en ook serieus investeren in participatie en betrokkenheid van inwoners. Zoals het streven naar 50 procent lokaal eigendom, waardoor de lasten en lusten op gebiedsniveau beter in balans zijn. Maar die RES-regio's zijn niet opgericht met de intentie om elk gedoe te voorkomen. Een transitie gaat natuurlijk gepaard met gedoe en ongemak. Dat is niet weg als je er een andere bestuurslaag verantwoordelijk voor maakt.

Wat Erkens ook zegt is dat de RES een bestuurslaag is. Ik blijf zeggen: de RES is geen bestuurslaag, maar een samenwerking tussen gemeenten, provincies, waterschappen, met netbeheerders, met het rijk, met energiecoöperaties, met maatschappelijke partners. Waarbij het besluit gewoon door gemeenteraden, provinciale staten en algemene besturen van waterschappen is genomen en wordt genomen.

Transities zijn complex. Dat is de aard van een transitie. Je moet met die complexiteit werken, en ik denk dat we dat juist doen op de schaal van de regio's. Dat je zegt: we hebben één nationaal doel met elkaar, maar we erkennen dat gebieden verschillend zijn en dat er vanuit die diversiteit keuzes gemaakt worden, passend bij het gebied. Groningen is niet hetzelfde als West-Brabant, als de U16, als de Achterhoek. In mijn optiek bestaat er vaak een neiging om die complexiteit te versimpelen door te doen alsof één iemand het geheel kan overzien en de besluiten kan nemen. Dat werkt niet bij dit soort transitievraagstukken.

Er zijn vanuit de decentrale volksvertegenwoordigers in startnotities kaders meegegeven aan de RES-organisatie. De besluitvorming heeft daarna in alle gemeenteraden, Provinciale Staten en waterschappen plaatsgevonden. En er zijn zelfs colleges op gevallen, zoals het college van de provincie Groningen over windprojecten. Dus ik denk dat het proces heel democratisch is, gezien het gedoe en de reuring die er zijn.

Ik vind het bemoedigend dat er naar de geluiden in het land geluisterd wordt. De RES-regio's zijn een soort excuus geworden voor de duurzaamheidstransitie van grote energiebedrijven. Dat heeft niks meer te maken met het meenemen van de samenleving. Ik denk dat we nu op het punt komen dat kleinschaliger initiatieven als Local4Local meer de ruimte moeten krijgen, die nu een beetje uit de markt worden geduwd. Die indruk heb in ieder geval bij mij in de buurt. Samenwerken is belangrijk en goed, maar de RES-regio met de regionale RES-boden is tot een soort niet-democratisch gedrocht verworden, waarin grote, op winst gerichte bedrijven prima hun weg hebben weten te vinden, maar waarin we de samenleving kwijtgeraakt zijn. Daar zit de kern van het verzet, bij ons in elk geval.

Bij ons is dat een samenwerkingsverband van alle energiecoöperaties in de Regio Rivierenland. Die willen lokale, kleinschalige opwek ook lokaal afzetten, zonder winstoogmerk. Zij hebben een eigen energiemaatschappij opgericht, samen met een bedrijf dat maatschappelijk verantwoord ondernemen wat hoger op de agenda heeft staan. In die samenwerking zie ik veel meer het commitment van de samenleving. Zoals we het nu doen, werkt het niet. Uitsluitend inzetten op grootschalige windenergie; dan kunnen alleen miljoenenbedrijven met miljoeneninvesteringen, en met enórm veel subsidie, de projecten voor elkaar krijgen.

Dat is het verschil tussen theorie en praktijk. Wij hebben als gemeente een RES-aanbod gedaan waarin alleen maar grootschalige zon zat. Als gemeente ben je bevoegd gezag tot een opwek van 5 MW. Voor alles daarboven is de provincie bevoegd gezag. Bij één windmolen zit je al boven die 5 MW. In ons geval is Vattenfall aan onze weigering om mee te werken voorbij gegaan en heeft bij de provincie gezegd: jullie zijn bevoegd gezag voor deze opwek, zeg het maar. Want Vattenfall wil veel meer windturbines plaatsen dan onze buurgemeente, die wél plek wil maken voor opwek van windenergie, kwijt kon. En zo kwam ons grondgebied in beeld. Wij hebben hiervoor bedankt. De provincie heeft ons toen overrulet. De raad is hier ontzettend nijdig over. Wij kunnen aantonen dat wat we op zon hebben aangeboden, bijna allemaal al hebben vergund, en het is nog lang geen 2030.

Toch neemt de provincie een besluit over die grootschalige windturbines, omdat zo’n aanvrager dat wil. En eigenlijk zit de provincie ook in een klem. Zij moet zo'n aanvraag in behandeling nemen. Al is het wel een eigen keuze van een provincie om een gemeente te overrulen. Dus democratisch? Ja op papier. Gelderland is niet de enige provincie die zich kennelijk genoodzaakt voelt om het op deze manier aan te pakken. Een provincie zit natuurlijk met een totale opwekvraag, waarbij de ene na de andere locatie afvalt. Dan wordt bij provincies gevoeld dat ze het gemeenten moeten gaan opleggen. En dáár zit het bezwaar. Dus op papier klopt het verhaal wat mevrouw Lammers zegt, maar in de praktijk ervaren wij iets heel anders.

Wat mijn bezwaar ook is: ik kan met de inwoners niet meer goed een gesprek over de energietransitie voeren. Die inwoners zeggen: “Ja dag, wij doen niks meer, want we worden toch niet serieus genomen.” Dit is zó niet hoe we het met elkaar moeten doen.

Ik verwacht zelf dat als de nieuwe Energiewet er is, er veel meer gefocust gaat worden op energiegemeenschappen, en dat dan voor een deel die problematiek verdwijnt. Mijn theorie is dat je dan relatief beperkt grootschalige opwek nodig hebt en je het vooral in lokale, kleinschalige opwek moet zoeken. Wij hebben veel buitengebied. Daar kan een boerenbedrijf prima voort met zo'n kleine windmolen, in combinatie met zonnepanelen op het dak. Dat bedrijf is voor een heel groot deel dan niet afhankelijk van het grote net. Dat scheelt enorm.

Wat mij betreft is het afschaffen van de RES-regio gunstig als dat betekent dat de dwang van grootschalige opwek er afgaat, en als er serieus gekeken wordt naar het lokale mandaat. Dat betekent wel dat je er op een andere manier naar moet kijken: het primaat moet weer terug naar de gemeenteraden.

Bij aanvang van de RES was het echt de vraag of dat zou gaan lukken. De decentrale overheden in de regio’s kwamen gezamenlijk met dat bod, en de gemeenten en provincies die dat bod vormden bleven het bevoegd gezag. Zij waren positief gestemd, maar het werd gezien als een hele opgave om die 35 TWh überhaupt te halen. Nu is daar al vijf jaar voor de einddatum zicht op. Dat kun je wel een succes noemen.

Dat zie je ook in de tussenevaluatie die werd gepubliceerd bij de Kamerbrief van 27 januari dit jaar. Onderzoeksbureaus KWINK en Rebel hebben de RES op zes verschillende programma-doelstellingen geëvalueerd en daar een brede groep stakeholders op bevraagd. Je ziet dat de RES op alle vlakken in meer of mindere mate succesvol is gebleken, of in ieder geval als zodanig wordt ervaren door de betrokken partijen. De minister haalde dat ook aan in het debat met de heer Erkens: “Goh, we hebben nu een programma dat gericht is op samenwerking en meebeweegt met wat de opgave vraagt; de RES-regio's hebben een hele waardevolle rol.”

Nou, daar kunnen we binnen het PBL ook altijd vrij uitgebreide discussies over voeren: wat is het nut of de efficiëntie of de praktijk van welk schaalniveau? Ik denk niet dat daar één rechtlijnig antwoord op te geven is. Prioriteringsvraagstukken binnen een energietransitieopgave vragen wel om een bepaald niveau van coördinatie, en dan is het praktisch een schaalniveau te hebben dat minder kleine eenheden heeft dan een gemeente. Coördinatievraagstukken zijn prettiger op een schaalniveau waarop je een stukje van de complexiteit terug kan brengen.

Dan geldt misschien het tegenovergestelde. De RES-regio's zochten die balans en vonden hem ook tot op zekere hoogte. Hoe die balans lag verschilde van regio tot regio. 

De totstandkoming van het bod, en wat er vastgelegd werd, verliep via gesprekstafels. De invloeden op die gesprekstafel verschilden per regio. Dat hebben wij ook in onze monitor van 2023 beschreven. Op basis van voortgangsapportages uit de RES-regio's was toen duidelijk dat je bijvoorbeeld RES-regio's zag waarin de provincie gaandeweg meer verantwoordelijkheid naar zich toe trok dan aan het begin van het proces. Naarmate de tijd vorderde, bijvoorbeeld in het geval van de plaatsing van windmolens in Utrecht en Overijssel, gebeurde het dat de provincie toch zei: wij pakken onze bevoegdheden meer terug om toch tot ontwikkeling te komen.

Dat zag je in mijn optiek ook terug in het argument van de minister: het belang dat het proces dicht bij de mensen blijft, vanuit een samenwerking tussen gemeentes. Die manier van organiseren heb je wel nodig, naast dat er ook gecoördineerd moet worden.