De betaalbaarheid en vrijheid van de warmtetransitie

Het is een zeer belangrijke wet binnen de Nederlandse energietransitie: de Wet gemeentelijke instrumenten warmtetransitie. Deze nieuwe wet wil het recht op een gasaansluiting vervangen door een recht op warmte. De Gaswet wordt zo gewijzigd dat gemeenten de bevoegdheid krijgen om wijken aan te wijzen die verplicht van het gas afgaan. Maar voor het zover is, leven bij partijen als PVV, VVD, ChristenUnie, SGP en CDA nog heel wat vragen over de betaalbaarheid van dit alles, evenals de keuzevrijheid van de burger. Het ministerie van Binnenlandse Zaken beantwoordde dinsdag talloze schriftelijke vragen.

Uiterlijk 31 december 2026

Als de wet doorgang vindt, moeten alle gemeentebesturen uiterlijk op 31 december 2026 een warmteprogramma op papier hebben staan. Dit programma moet minstens tien jaar vooruit kijken. Vervolgens wordt het omgezet in een uitvoeringsprogramma en onderdeel van een omgevingsplan. Hierin moet voor specifieke wijken staan aangegeven of ze van het gas gaan en welke niet-fossiele warmtebron het alternatief is. Een warmtebedrijf doet vervolgens elke gebouweigenaar een bod met een leveringstarief voor drie jaar.

Dat bod kan worden afgewezen. Dan komt het voor diegene aan op een eigen warmteoplossing, als dat maar geen hybride warmtepomp is, want deze heeft alsnog een gasaansluiting nodig. Daarnaast moet de gebouweigenaar zijn of haar individuele oplossing een halfjaar vóór het afsluiten van het gas hebben gerealiseerd en aan de gemeente doorgegeven. Wel is er een lange bedenktijd. Tussen de aangekondigde einddatum van de gasaansluiting en de overstap naar een nieuwe warmtebron zit zo'n acht jaar, al staat dat niet zwart op wit in de wet.

En het eigendomsrecht?

De dwingende kracht van de wet vertoont spanning met het eigendomsrecht, oftewel het recht op ongestoord genot van het eigendom. Het omgevingsplan dat een gemeente opstelt, moet dan ook aandacht bieden aan het proportionaliteitsvereiste. De Raad van State vindt dit overkomelijk, bleek uit haar wetsadvies: ‘Die verduurzamingsopgave zou te zeer gefrustreerd kunnen worden als telkens het eigendomsrecht door individuele eigenaren zou kunnen worden ingeroepen om hieraan geen medewerking te hoeven verlenen.’

Uit het Programma Aardgasvrije Wijken, dat als proeftuin heeft gediend, bleek namelijk dat het zo goed als onmogelijk is, zo schrijft het ministerie van BZK, ‘om zonder stok achter de deur alle bewoners binnen een gebied van het aardgas af te halen.’ ‘Er zijn voorbeelden van wijken waar voor enkele bewoners het bestaande gasnet is vernieuwd waaraan alle aangeslotenen op dat net aan meebetalen en waardoor de energievoorziening voor het collectief duurder wordt.’

Rechten van de mens

Het ministerie voelt zich gesterkt door jurisprudentie van de Europese rechter: ‘In verschillende zaken bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is vastgesteld dat bescherming van het milieu een algemeen belang is waartoe het eigendomsrecht kan worden beperkt.’ Milieuproblematiek staat niet gelijk aan klimaatproblematiek, maar het ministerie verwacht dat de gedachtengang van de Europese rechter in dit dossier vergelijkbaar zal zijn.

Gemeenten zullen moeten balanceren tussen het belang van de maatschappelijke kosten en de kosten voor de individuele gebouweigenaar. Nadrukkelijke aandacht voor de betaalbaarheid voor die laatste komt niet in de wet, maar staat straks wel in het bijbehorende Besluit gemeentelijke instrumenten warmtetransitie (een algemene maatregel van bestuur, oftewel AMvB). Huishoudens met een jaarlijks inkomen tot 60.000 euro kunnen renteloze leningen krijgen bij het Nationaal Warmtefonds. ‘Voor individuele gevallen die buitenproportioneel worden getroffen staat daarbij de mogelijkheid van nadeelcompensatie open.’

Geen woonkostengarantie

De overheid streeft naar woonkostenneutraliteit, wat betekent dat maandlasten niet structureel hoger worden, maar garandeert niks. Allereerst omdat dan de prikkel tot kosteneffectiviteit verdwijnt, voor gemeenten en pandeigenaren. Daarnaast kan woonkostenneutraliteit leiden tot ‘onrechtvaardige verdelingseffecten’, zegt het ministerie. Tot slot zou een garantie niet uitvoerbaar zijn, omdat het kosten betreft ‘die niet over een termijn van dertig jaar te overzien zijn, waaronder de huishoudenssamenstelling en de toekomstige energieprijzen’.

In de Wet collectieve warmte, die nu bij de Raad van State ligt, wordt verplicht dat de warmtenetten straks voor een meerderheidsbelang in publieke handen zijn. Dit feit, zegt het ministerie, zal ervoor zorgen dat warmtebedrijven oog houden voor consumentenbescherming en betaalbaarheid.

Hoeveel CO2-uitstoot scheelt dit?

Uiteindelijk gaat het in Nederland om de verduurzaming van ruim zeven miljoen woningen en één miljoen andere panden, waarvan een flink deel dus dankzij warmtenetten. Het Dashboard Klimaat geeft aan dat de gebouwde omgeving in 2022 garant stond voor 19,6 megaton aan uitstoot van broeikasgassen. In 1990 was dat ruim 10 megaton meer, met een bevolking toen van een kleine vijftien miljoen mensen. Sinds 2019 kwamen er 200.000 aardgasloze woningen bij. De totale Nederlandse uitstoot is nu 158 megaton, 0,4 procent van de mondiale uitstoot.

De PVV wilde weten hoeveel opwarming van de aarde het scheelt als de gebouwde omgeving van het aardgas afgaat. Gerekend vanaf nu tot aan 2050, het eindjaar van de warmtetransitie, scheelt dat in een berekening van het ministerie 565,6 megaton. Met een ruwe schatting zorgen die 27 jaar aan aardgasloze bewoning voor een minder hoge temperatuurstijging van 0,00025°C. Hiervoor is een rekenmethode van het VN-klimaatpanel IPCC gebruikt, die uitgaat van 0,27°C tot 0,63°C minder temperatuurstijging per 1000 gigaton bespaarde CO2-uitstoot.