Wijkrechter en cultuuromslag nodig tegen wantrouwen burger

Bestuurders en rechters moet dichter bij de burger staan. Dat is de conclusie na de Toeslagenaffaire en andere schandalen, waarbij burgers het slachtoffer werden van een onpersoonlijk systeem en rigide wetsinterpretaties. Maar lukt dat ook? “De rechtsstaat is er voor de burger”, zegt Jan Willem Jurg. Jurg is strategisch adviseur bij de Hoge Raad. Ook is hij moderator bij de eerste ‘Week van de Rechtsstaat’. Om de rechtsstaat dichterbij te brengen, moet aandacht worden besteed aan het recht in de wijk. De Week van de Rechtsstaat heeft een speciale ochtend ingeruimd voor het thema ‘Rechtsstaat en wijkrechtspraak’.

Maatschappelijk effectief

Dineke de Groot, president van de Hoge Raad, opent de ochtend. Volgens De Groot is het belangrijk dat burgers de rechtsstaat in hun woonomgeving aan het werk zien. Want juist ‘lokale beslissingen’, zoals vergunningverlening of besluiten over het sociaal domein, raken mensen. Daarom is het volgens De Groot van belang om lokale problemen ook lokaal op te lossen, en indien mogelijk niet te juridiseren. Een belangrijk thema is ‘maatschappelijk effectieve rechtspraak’. De wijkrechter plaatst problemen in een bredere context, waardoor zijn uitspraken vaak meer invloed hebben op het verbeteren van de situatie.

Les geleerd

In het verbeteren van de positie van de burger in de rechtsstaat, heeft ook het lokaal bestuur een belangrijke rol. Lucia Ling Ket On, directeur juridische zaken bij de gemeente Amsterdam, komt in plaats van haar zieke burgemeester Femke Halsema uitleggen hoe hun gemeente dit aanpakt. Ling Ket On begint haar verhaal nederig. ‘Amsterdam’, zo zegt zij, ‘heeft een les geleerd’. De gemeente procedeerde jarenlang tegen een activist, en nam hem onterecht op in een deradicaliseringsprogramma. Dat was niet goed, beseft Ling Ket On. Activisme onder burgers moet je niet aanzien voor ‘lastigheid’, kritiek en weerbaarheid moet je juist koesteren.

Burger vertrouwen

Het mensbeeld dat de overheid heeft, is volgens Ling Ket On een belangrijke oorzaak van wantrouwen in de maatschappij. De gemeente Amsterdam hanteert daarom een nieuwe aanpak. Om het vertrouwen van de burger te krijgen, moet je hem ook vertrouwen geven. “Je kunt als lokale overheid soms juridisch gelijk hebben, maar dan raak je wel de burger kwijt”. Procederen en juridiseren kan ten koste gaan van het vertrouwen van de burger. De ‘juridische strijd’, zegt Ling Ket On, ‘levert de Amsterdammer stress op’. De verleiding bestaat om als lokale overheid te gaan voor het eigen gelijk, maar volgens Ling Ket On past daarbij bescheidenheid. “Als je het wil, win je als overheid altijd van de burger”.

Mildheid en openheid

De vraag, zo benadrukt de directeur juridische zaken, is of dat wel de juiste benadering is. Amsterdam heeft geconcludeerd dat het beter is om burgers het recht te geven om fouten te maken en deze te herstellen. Er moet een cultuuromslag komen in hoe bestuurders en ambtenaren de burger benaderen. Die is niet van de ene op de andere dag gemaakt, zegt Ling Ket On, maar er worden al concrete stappen gezet. Dat betekent bijvoorbeeld dat ondernemers die een fout maken op een aanvraagformulier, niet meer automatisch een afwijzing voor hun vergunning krijgen. Ook gaat de gemeente milder om met termijnoverschrijdingen. Daarnaast neemt de gemeente zich voor om zich op het gebied van openbaarheid beter aan de wet te houden, of in ieder geval om die minder vaak te overtreden dan nu het geval is. Het is het streven om tegen het eind van dit jaar 80 procent van de Woo-verzoeken binnen de wettelijke termijn te behandelen. De gemeente wil alles wat actief openbaargemaakt moet worden, daadwerkelijk openbaar maken.

Rechter in de wijk

Een belangrijke pijler voor maatschappelijk effectieve rechtspraak is wijkrechtspraak. Rechter Anita Vegter, buurtrechter in de Amsterdamse wijk Venserpolder, is zeer enthousiast. Wijkrechtspraak maakt een integrale aanpak, met aandacht voor niet-juridische problematiek, en maatwerk voor burgers mogelijk. De wijkrechter zit in Venserpolder ook echt in de wijk. Vegter laat een plaatje zien van de reguliere rechtbank in Amsterdam en van die in Venserpolder. Het contrast tussen de glazen kolos, net buiten de Zuidas, en het gelijkvloerse gebouwtje in een woonwijk, is groot.

Minder afstand

Het uiterlijke verschil heeft invloed op de bereidheid van mensen om naar de rechter te gaan, zegt Vegter. Dat geldt ook voor de manier van werken. Vegter behandelt ‘eenvoudige rechtszaken die grote invloed kunnen hebben op iemands leven’. Het gaat om schuldhulpzaken, eenvoudige strafzaken en schoolverzuim. Vaak is er sprake van ‘multiproblematiek’. Door de laagdrempelige benadering van de buurtrechter zijn burgers opener. Er is mentaal én fysiek minder afstand tot de rechter. Zo zitten de partijen niet allemaal in hun eigen bankje, maar met elkaar aan een ronde tafel.

Rechtspraak+

Eddy Bauw, hoogleraar Privaatrecht en Rechtspleging aan de Universiteit Utrecht, noemt maatschappelijk effectieve rechtspraak ‘rechtspraak +’. Volgens Bauw kan de rechter niet alle problemen oplossen, maar hij kan wel een belangrijke bijdrage leveren. Hij wijst op de grote financiële drempel die veel burgers, zeker sinds de bezuinigingen op de rechtshulp, tegenkomen bij de gang naar de rechter. Burgers ervaren de rechter vaak als ‘duur, formeel – en daarmee eng – en traag’. Daardoor, zegt Bauw, blijven mensen met problemen zitten, voelen zij zich niet gehoord en ontstaat wantrouwen.

Gezag door vertrouwen

Dat wantrouwen is niet alleen beroerd voor de individuele burger. Het vormt een bedreiging voor de rechtsstaat. Bauw wijst op de situatie in Polen en Hongarije. Een autoritaire leider, gekozen door een democratische meerderheid, kan de rechtsstaat ontmantelen. Het vertrouwen moet daarom hersteld of verkregen worden door ‘een brug te slaan’. Wijkrechtspraak kan hiervoor, als deel van een grotere beweging, volgens Bauw een goed middel zijn. Burgers moeten ervaren dat zij ‘lid zijn van de vereniging Nederland’. Critici werpen vaak op dat het gezag van de rechter verloren zou gaan als hij uit de toga en in de wijk komt. Dat is volgens Bauw onjuist: “De associatie tussen afstand en gezag is achterhaald, gezag win je met vertrouwen”.

Gebruikersperspectief meenemen

Bert Marseille, hoogleraar Bestuurskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen, deelt de zorgen over de rechtsstaat niet. Wel vindt hij dat ‘experimenten’, zoals de buurtrechter, bepaalde problemen adresseren. Hij heeft daarop nog wel wat kritisch commentaar. Zo merkt Marseille op dat bij evaluaties van wijkrechtspraak in Eindhoven en Rotterdam, het ‘gebruikersperspectief’ van de burger niet is meegenomen. Daarnaast moet er aandacht blijven voor verbetering van de ‘reguliere’ rechtspraak, buiten de experimenten om. “Ik gun mensen in de reguliere rechtspraak rechters die hen zo benaderen als de rechters in Venserpolder”, zegt Marseille.