‘Wrang dat juist in beperkte ruimte bezuinigd moet worden’

De financiële situatie bij gemeenten is problematisch en er is weinig gelegenheid om daar wat aan te doen. Maar het debat blijft hangen in casuïstiek en beeldvorming, dus vroeg de provincie Zuid-Holland onderzoeksbureau Berenschot om advies. De teruglopende autonomie en de financiële noodsituatie plaatsen gemeenten in een moeilijke positie - in een tijd dat de economie (te) hard gaat. Berenschot ziet drie belangrijke risico’s.

Wrang

Er is steeds minder ruimte voor gemeenten om eigen keuzes te maken, ziet Berenschot. ‘Juist dit smalle gebied waar gemeenten beleidsruimte hebben is wrang genoeg het terrein geworden waar noodzakelijke bezuinigingen moeten worden gevonden.’ Als het zo doorgaat, zal de ruimte nog kleiner worden. ‘Met mogelijk grote consequenties voor zwembaden, sporthallen en bibliotheken.'

 

Steeds beperkter

Omdat ze weinig keuzes kunnen maken, verliezen gemeente de grip op hun financiën, dienstverlening en taakuitvoering en kunnen ze minder goed voldoen aan de verwachtingen van inwoners. ‘De kaders, verplichtingen en samenwerkingsverbanden laten de gemeenten steeds minder ruimte om eigen keuzes te maken.’ In het sociaal domein, waar grote tekorten zijn, is bij de Jeugdwet en de Wmo de beleidsruimte steeds beperkter.

 

Het aandeel van taakvelden waar gemeenten ‘veel beleidsruimte’ hebben, gekeken naar de begrotingen van de Zuid-Hollandse gemeenten, is afgenomen van 40,6 procent in 2011 naar 25,2 procent in 2019

 

Financiën

Niet alleen is er weinig ruimte om wat te doen, maar gemeenten bevinden zich ook in financieel zwaar weer. ‘Jaarrekeningen overschrijden de begrotingen, de solvabiliteit verslechtert, lokale belastingen en heffingen zijn en worden sterk verhoogd en de mogelijkheden om bij te plussen door grondexploitatie zijn beperkt.’

 

Verdere verslechtering

Behalve de hoofdconclusies ziet Berenschot ‘drie reële, niet te negeren, risico’s voor gemeenten in

Zuid-Holland’. De eerste gaat om grote interbestuurlijke opgaven, zoals klimaatverandering en de energietransitie, en de Omgevingswet. Hierbij moet geleerd worden van de mislukte decentralisaties in het sociaal domein. ‘Niet omdat leren van je ervaringen altijd goed is, maar omdat de penibele situatie van de gemeenten zonder structurele aanpassingen verder zal verslechteren.’

 

Economische crisis

Jeugdzorg en Wmo zorgen voor financiële problemen, maar overschotten op andere taakvelden in het sociaal domein - met name inkomensvoorzieningen - dempen de tekorten. Als de coronacrisis leidt tot een economische crisis, zullen meer mensen een beroep doen op de inkomensvoorzieningen. ‘Mocht het om dezelfde aantallen gaan als tijdens de financiële crisis in 2008 dan kan het tekort binnen het sociaal domein voor de gemeenten in Zuid-Holland oplopen tot 500 miljoen euro op jaarbasis.’ Dat is het tweede risico.

 

Beste papieren

Ten derde kunnen bezuinigingen op traditionele gemeentetaken zorgen voor eenzaamheid en ontwrichting. ‘De gemeente heeft de beste papieren om te investeren in een inclusieve samenleving met leefbare en vitale kernen, dorpen en wijken. Maar juist de gemeentelijke taken die bijdragen aan vitaliteit en leefbaarheid staan sterk onder druk.’

 

Niet zelf oplossen

De provincie dringt bij het rijk aan om de problemen nu structureel op te lossen. Er is een financiële onbalans en een gebrek aan autonomie. ‘Alle decentrale overheden hebben steeds meer last van deze twee problemen die wij als provincie Zuid-Holland en gemeenten niet zelf kunnen oplossen.’