Wanneer escaleren? Voor veel gemeenten duurt het te lang

Iets meer dan 43 procent van de gemeenten steunde op vrijdag 24 mei een door het VNG-bestuur ontraden motie van de gemeente Zaanstad om richting de nieuwe regeringspartijen te escaleren en daarnaast een mediaoffensief te starten. Niet genoeg voor een meerderheid, maar wel een teken aan de wand dat lokale bestuurders vinden dat verdere gesprekken geen zin hebben. 

Volgens de Zaanse wethouder Stephanie Onclin (financiën, VVD), die de motie indiende, vergist het bestuur zich als het denkt dat er nog voldoende tijd en ruimte is om te onderhandelen met de beoogde nieuwe coalitie en staat het onderwerp van de penibele gemeentefinanciën niet zo goed op de agenda als menigeen lijkt te denken.

Lege handen?

‘Het was alsof Ajax met 3-2 verliest van FC Barcelona’, zo duidt Onclin de weggestemde motie. ‘We hebben goed gespeeld, maar staan toch met lege handen. Binnen de VNG zijn we gewend dat een motie die wordt ontraden door het bestuur vrijwel geen stemmen vóór krijgt. Dat 43 procent van de leden nu toch achter de motie stond zegt mij ook heel veel.’ Het klopt dat, uitzonderingen daargelaten, de meeste stemmingen binnen de VNG redelijk eensgezind zijn. Moties worden over het algemeen aangenomen met minstens 90 procent vóórstemmen, of verworpen met een even overtuigende meerderheid. ‘In het weekend na de stemming heb ik mijn mening bijgesteld’, zegt de Zaanse wethouder. ‘We staan niet met lege handen. We hebben namelijk daarmee nog steeds een signaal afgegeven: dat 43 procent van de gemeenten het nodig vindt om een tandje erbij te doen wat betreft het mediaoffensief, maar ook in de gesprekken met het rijk.’

Warboel

De VNG treedt regelmatig naar buiten over de financiële problemen bij gemeenten. Meerdere keren per maand zelfs, blijkt uit een kleine analyse van de website van de vereniging. Het bestuur durft daarbij best forse taal te gebruiken. Zo gaf het VNG-bestuur, samen met het Interprovinciaal Overleg, eind 2023 nog aan klaar te zijn met ‘eindeloos gebakkelei over geld’. Kort daarvoor kregen gemeenten al het advies om de tekorten duidelijk zichtbaar te maken in de lokale begrotingen.

Escalatie

Algemeen directeur Leonard Geluk sprak in maart jongstleden in een essay in Binnenlands Bestuur nog van ‘een warboel van incidentele uitkeringen’, en van een begrotingstekort dat als ‘betonrot’ de financiële positie van gemeenten instabiel maakt. En hoewel de VNG voorafgaande aan de verkiezingen van vorig jaar zich voorzichtig positief uitsprak over de verkiezingsprogramma’s van alle deelnemende partijen, concludeerde het bestuur kort voordat Plasterk begon aan zijn informatie dat de uitkomst voor gemeenten nog volledig ongewis was. Uiteindelijk volgde er een ledenbrief waarin stond dat het VNG-bestuur tot escalatie overgaat wanneer na de formatie ‘de taken en middelen nog steeds onvoldoende in balans zijn’.

Politieke aandacht

De VNG kan dus niet worden verweten dat zij zich onvoldoende bezighoudt met het zogenaamde ‘ravijnjaar’. Dat ziet ­Onclin ook, maar toch zou ze graag meer zien. ‘Ik zie dat het bestuur er hard op inzet, dat wordt gewaardeerd, maar het resultaat laat nog te wensen over.’ Dat bleek volgens de VVD’er recent nog tijdens het Kamerdebat over het nieuwe regeerakkoord. ‘Er waren drie fracties die kort stilstonden bij de gemeentefinanciën. Terwijl vrijwel alle partijen wel spraken over onderwerpen die gemeenten aangaan. Woningbouw, bestaanszekerheid, noem maar op. De koppeling met het gemeentefonds wordt dus maar weinig gemaakt. Het VNG-bestuur praat ook veel met het ­nieuwe kabinet, maar ik kijk ook naar de Kamer. Die hebben de gelegenheid om op korte termijn, bij de bespreking van de Voorjaarsnota, nog iets te veranderen.’

Te vroeg

Over het tweede deel van de Zaanse motie, namelijk om nu al te komen met een escalatiestrategie richting het rijk, was het VNG-bestuur duidelijk: omdat er nog steeds overleg plaatsvindt met de nieuwe regeringspartijen is het voor escalatie nu nog te vroeg. Het bestuur wil de hele formatie afwachten, zo luidde het ­antwoord op de motie van Onclin. Ergens gloort er nog een sprankje hoop binnen de overlegzalen van de VNG, hoop die kennelijk bij bijna de helft van de gemeente ­inmiddels is vervlogen. Dat kan ermee te maken hebben dat het voorlopige regeerakkoord geenszins een verbetering van de financiële positie van gemeenten belooft.

SPUKS

Sterker nog, in het nieuwe regeerakkoord staat zelfs een korting op het gemeentefonds van ruim 600 miljoen euro. Dat is het resultaat van het overhevelen van het geheel van specifieke, geoormerkte uitkeringen (SPUKS), naar de algemene uitkering. Dat is een langgekoesterde wens van gemeenten, het is niet voor niets dat Geluk de huidige situatie met de SPUKS duidde als ‘een warboel van incidentele uitkeringen’, maar de nieuwe coalitiepartijen hebben in het akkoord laten opnemen dat ze daarvoor wel een korting van 10 procent op het totaalbedrag van in rekening brengen. En dat totaalbedrag is inmiddels ­opgelopen tot 60 miljard aan SPUKS.

OZB

Daarnaast willen PVV, VVD, NSC en BBB ook de beleidsvrijheid van gemeenten om OZB te heffen beperken door verhoging van het tarief te maximeren. Daarmee vervalt de mogelijkheid voor gemeenten om hun grootste vrij besteedbare eigen inkomstenbron zelf op te schroeven. In haar eigen analyse van het regeerakkoord concludeert de VNG dan ook dat de financiële positie niet verbetert. ‘Vanaf boekjaar 2026 zullen gemeenten moeten gaan bezuinigen om tot een meerjarig sluitende begroting te komen. De impact voor burgers hangt af van de keuzes per gemeente, maar in zijn algemeenheid zal dit betekenen dat het niveau van voorzieningen en dienstverlening omlaag zal gaan.’

'Geen tijd meer'

‘Ik begrijp het niet’, zegt Onclin. ‘Het lijkt alsof het VNG-bestuur denkt dat er nog voldoende tijd is om het gesprek te voeren, maar ik ben daar cynisch over. De onderbouwing ontbreekt ook, aangezien er tot nu toe door het rijk onvoldoende geluisterd is naar onze zorgen. We moeten na de zomer al besluiten nemen over de meerjarenbegroting. Er is geen ruimte meer voor uitgebreide gesprekken.’ Kortom, Onclin en haar mede-indieners denken niet dat er op korte termijn nog significante aanpassingen aan het regeerakkoord zullen komen. ‘Het leest voor mij meer alsof het VNG-bestuur zegt: ‘We moeten er niet te hard ingaan anders mogen we straks niet meer aan tafel zitten’. Dat is wel een beetje een open einde als je het mij vraagt.’

Belofte

Toegegeven, tot nu toe heeft de VNG alleen nog gedreigd met acties. Het ­bestuur was fel, maar verbond tot op heden nog geen maatregelen aan de onvrede over de rijksbijdrage. Al in 2021, bij de vorige kabinetsformatie nam de ALV een motie aan waarin werd opgeroepen tot het teruggeven van taken, wanneer het rijk niet met meer geld over de brug zou komen. Nu, bij de aanvang van de formatie van een volgend kabinet, staat die ‘belofte’ nog steeds. In de tussentijd zijn er wel toenaderingen geweest en is de miljardenkorting van het gemeentefonds wat gedempt, bijvoorbeeld door het definitief schrappen van de opschalingskorting, maar van volledige compensatie is absoluut geen sprake.

Vervolg

Onclin sluit niet uit dat zij bij het VNG-Jaarcongres van eind juni opnieuw aandacht gaat vragen voor het onderwerp. Als er dan nog geen verbetering is, wat zij sterk verwacht, kan escalatie echt niet meer wachten. ‘We hebben een overleg met de financiën-wethouders waarin we hebben gezegd dat we er in de loop naar het congres toe nog eens over gaan praten. Het heeft in de regel niet zoveel zin om vijf weken later exact dezelfde motie in te dienen, dat is een beetje flauw. Tegelijkertijd merken we inmiddels dat iedere week telt.’

Lees het hele verhaal in Binnenlands Bestuur magazine 11 van deze week.