Pik in, het is winter

Zoals bekend worden gemeenten en het Rijk het momenteel vrijwel nergens over eens. Tot vorige week: toen stemde de VNG namens de gemeenten ineens in met een bevriezing van het accres van het Gemeentefonds. ‘Trap op, trap af’ is in een diepe coma gebracht en de vooruitzichten voor overleven zijn niet goed. Waarom kon de VNG hier ineens wél akkoord gaan met een financieel voorstel van het Rijk?

Gemeenten zijn voor hun financiering grotendeels afhankelijk van het Rijk. Geeft het Rijk meer uit, dan ontvangen de gemeenten meer geld. Gaat het Rijk minder uitgeven, dan moeten ook gemeenten bezuinigen. De mate van groei of krimp heet het accres. De systematiek heet ‘samen de trap op en samen de trap af’. Gemeenten en Rijk zijn immers allebei ‘de overheid’ en dus is het logisch dat je gezamenlijk de lusten én de lasten draagt.

Onlangs stelde het Rijk voor om dat accres voor de rest van de kabinetsperiode te bevriezen. Begrijpelijk is waarom. Het Rijk wil sowieso van de hele systematiek af en heeft daarom voor na 2025 ook al geen accres meer berekend. Verder is het Gemeentefonds letterlijk de sluitpost van de rijksbegroting. Het kan pas bepalen hoeveel gemeenten behoren te krijgen na berekening hoeveel het Rijk zelf gaat uitgeven. Bevriezing op het niveau van nu zorgt dus de komende jaren voor helderheid in de boeken.

Maar wat is het belang van gemeenten? Als gevolg van de plannen van het nieuwe kabinet is het accres behoorlijk gestegen voor de komende jaren en het lijkt wellicht verstandig om dat niveau ‘vast te klikken’. Zeker is dat niet: ook in 2010-2014 was het accres bevroren omdat gemeenten zekerheid wilden. Aangezien het Rijk ging bezuinigen, zou het accres ook wel eens omlaag kunnen gaan. Achteraf bleek dat gemeenten daarbij wel degelijk inkomsten gemist hadden omdat het Rijk toch meer uitgaf op de posten die meetelden voor het accres.

Maar het Rijk is niet aan het bezuinigen, integendeel. Kijkend naar alle ambities van het kabinet, de gehaaste financiële doorrekening ervan en de complexe maatschappelijke opgaven die voor ons liggen, ligt het voor de hand dat het kabinet de komende jaren alleen nog maar meer geld gaat uitgeven. Al dan niet ter compensatie. Gemeenten zullen in de aanpak van die maatschappelijke opgaven ook hun rol moeten spelen en daar zal geld voor nodig zijn. Een bevroren accres zal daar niet bij gaan helpen.

De timing is ook bijzonder. Er staan geen belangrijke besluiten over het accres op de rol momenteel. Verder is iedereen in afwachting van een uitspraak van een onafhankelijk procesbegeleider over hoe het gesprek over de nieuwe financieringssystematiek ná 2025 moet worden vormgegeven. Je zou verwachten dat gemeenten dat voorstel eerst willen kennen om een inschatting te kunnen maken of ze het zich kunnen permitteren om de oude schoenen weg te gooien. Mogelijk wil de VNG een succesje kunnen presenteren op het VNG-congres dat deze week plaatsvindt.

Maar de werkelijke motivatie van de VNG zou wel eens veel politieker kunnen zijn. Kijkend naar de onrust ten aanzien van grote maatschappelijke opgaven als stikstof, woningbouw en klimaat, verwacht de VNG vermoedelijk dat dit kabinet niet heel lang zal zitten. Het vooruitzicht van wéér verkiezingen en wéér een lange kabinetsformatie maakt bevriezing van de – gestegen – bijdrage aan gemeenten eigenlijk heel logisch. Pik in, het is winter.