Ambtenaar moet ‘dapperder en heldhaftiger zijn’

Het mag vaker schuren tussen bestuurder en ambtenaar, vindt hoogleraar bestuurskunde Zeger van der Wal. Ambtenaren moeten weer de ruimte krijgen én pakken. ‘Het stevig oneens zijn met je baas is niet meteen career suicide.’

Zorgen

Zeger van der Wal maakt zich zorgen over hoe we vast lijken te lopen bij de grote opgaven van deze tijd. Als de hoogleraar bestuurskunde die hij is, maar ook als burger. Hij schreef er een essay over, ‘Ambtelijke helden gezocht’, iets activistischer naar eigen zeggen dan zijn reguliere publicaties. ‘Want het openbaar bestuur is voorzichtig, beeldvorming is belangrijk, men zwicht voor lobbygroepen. Terwijl we de deskundigheid en ideeën over deze opgaven wel degelijk in huis hebben.’

Laat het vaker schuren

Hij doelt op de ambtenaren. Maar wordt er door bestuurders ook voldoende naar hen geluisterd? Van der Wal doet in zijn essay een oproep aan zowel ambtenaren als het politiek bestuur: laat het wat vaker schuren! Hij zegt: ‘Ambtelijk vakmanschap gaat niet over de minister uit de wind houden, maar over oplossingen voor grote vraagstukken: landbouw, klimaat, energie, asiel. Ik hoor dat er minder waardering is voor ambtenaren die zich deskundig en met moed en durf uitspreken dan tien jaar geleden. Dat is geen goede zaak.’

Topambtenaren kwamen onlangs nog tegen het kabinet in het geweer. Is dat geen ommekeer?

‘Het gaat niet van harte. Ik heb het idee dat ambtenaren nog iets te gemakkelijk schermen met zorgen om hun carrière of reputatieverlies. Maar hun baanzekerheid is hoog en er zijn veel plekken om te werken. We moeten dus niet overdrijven. Je kunt het stevig oneens zijn met je baas. Dat is niet meteen career suicide. Er is een behoefte aan tegenspreken onder ambtenaren, maar ik zie ook enige aarzeling. Vanuit het politiek bestuur zie ik geen uitgestoken hand naar meer tegenspraak. In mijn essay schrijf ik: als je in algemene zin een nieuwe bestuurscultuur aankondigt, spreek je iedereen aan, en dus niemand. Als bestuurskundige zeg ik: individuen met durf, lef en goede ideeën doen ertoe. De gewone ambtenaar, maar ook de topambtenaar.’

Hoe kijkt u naar de discussie over activistische ambtenaren?

‘Ik neem daar een wat genuanceerdere positie in. Historisch gezien is ‘activistisch’ een lastig begrip. Als het betekent: tegen de top aanschoppen en die tot actie bewegen op een onderwerp als duurzaamheid, juich ik het toe. Maar als je zelf politiek gaat bedrijven of gaat frustreren of saboteren, past dat niet bij het ethos van de ambtenaar. Je kunt een loyale ambtenaar zijn die het politieke primaat respecteert én tot het uiterste gaat in tegenspraak. Maar geen Beamtenherrschaft. Dat werkt niet. Rolzuiverheid is belangrijk. Het woord ‘activistisch’ roept in ambtelijke kringen ook weerstand op. Ik zou zeggen: geen activisme, maar wees vooral dapperder en heldhaftiger.’

Ambtenaren moeten niet te politiek opereren, maar politici ook niet te ambtelijk, schrijft u. Is dat niet een dunne lijn?

‘Politiek-bestuurlijke sensitiviteit staat in vacatures vaak op één. Je moet politiek snappen, handig kunnen opereren. Maar als je te sensitief bent, dan stel je niet te spannende dingen voor en houd je na kritiek snel weer je mond. Ambtenaren hebben een andere rol dan politici. Politici zouden zich minder moeten bezighouden met hoe hun departementen worden gerund of hoe adviesstromen lopen. Geef een beetje vertrouwen en credit aan de klassieke rolverdeling. Het mag schuren, maar vanuit rolzuiverheid. Blijf uit elkaars vaarwater.’

We hebben ook politieke helden nodig, schrijf je. Wat is een politieke held?

‘Een politieke held heeft een duidelijke, idealistische visie op de opgaven van deze tijd. In het Nederlandse systeem waar we bewegen in coalitieverbanden met compromissen, moet hij of zij inhoudelijk de rug recht houden. Niet bij iedere kritische opmerking in de Kamer zeggen: u hebt gelijk. Of: we nemen alles mee. Bewindspersonen zadelen het ambtenarenapparaat op met oneigenlijke werkdruk: eindeloze Kamervragen of politieke compromissen die juridisch dubieus zijn. Zeg eens niet direct alles toe. Een politiek-bestuurlijke held is ook moedig genoeg om nee-schudders om zich heen te verzamelen. Vanuit rolzuiverheid kunnen beiden zo het maximale uit hun rol halen.’

Wat gebeurt er als die helden niet terugkomen?

‘Dan hebben we een probleem. Publieke organisaties kunnen niet in letterlijke zin failliet gaan, maar wel in termen van legitimiteit en gezag. Ik maak mij wel zorgen over de bestuurbaarheid en het aanzien van Nederland en of we bijvoorbeeld klimaatdoelen wel gaan halen. Je komt juridisch in de knel en als je internationale afspraken niet nakomt, word je daarop aangekeken. Als ik mijn ervaring in Azië erbij pak: besturen is ook hard doorpakken. Anders kom je niet verder. Er moet een kentering komen: ambtenaren moeten stevig inhoudelijk advies durven geven, en wij burgers moeten niet steeds gecompenseerd willen worden en bang zijn voor verandering. Anders worden we een land van stilstand. Je moet ook maatschappelijke verwendheid tegenspreken. Een beetje lef hebben. Politiek en burgers spelen daarin een grote rol, maar de rol van ambtenaren wordt onderschat. Die zijn grotendeels onzichtbaar. Daarom schreef ik dit essay.’

Lees het hele volledige interview deze week in BB12 (inlog).