Ambtenaar moet ‘risicobewust’ zijn op social media

Door gebruik van social media kunnen privéuitlatingen sneller in verband worden gebracht met het werk als ambtenaar. De identiteit van de ambtenaar en de relatie tot diens ambtelijke functie kan soms onbedoeld worden achterhaald. ‘Ambtenaren dienen zich van dit risico bewust te zijn’, schrijft demissionair staatssecretaris Alexandra van Huffelen aan Kamerleden Chakor (GL) en Kostić (PvdD).

Veelheid van factoren

‘Kan bij de uitoefening van grondrechten onderscheid bestaan tussen een persoon die ze als privépersoon dan wel als ambtenaar uitoefent?’, was een van de vragen van de Kamerleden die zij stelden naar aanleiding van berichtgeving van Binnenlands Bestuur over Friese ambtenaren die hun ‘klimaatzorgen moesten inslikken’ van hun werkgever. ‘De hoedanigheid waarin het recht wordt uitgeoefend kan in de veelheid van factoren een rol spelen’, aldus Van Huffelen. ‘Naarmate de ambtenaar zich nadrukkelijker en specifieker als ambtenaar in functie uitspreekt, is de relatie met die functie publiekelijk gemakkelijker te leggen.’ Onder omstandigheden zal overschrijding van de norm van artikel 10, eerste lid, Ambtenarenwet 2017 dan eerder aan de orde kunnen zijn dan in het geval de uitlating als privépersoon is gedaan, vervolgt ze.

Gebruik social media

Van Huffelen maakt hier dus wel een onderscheid tussen ambtenaar en privépersoon, waar zowel de Groningse hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg als de Amsterdamse wethouder Hester van Buren dat maar  ‘vreemd’ vinden. Maar de minister gaat verder: ‘het is niet altijd duidelijk of de ambtenaar zijn uitlatingen heeft gedaan binnen diens functievervulling, dan wel daarbuiten’. Als de ambtenaar hierover zelf onduidelijkheid laat bestaan, kan dit een factor zijn die meeweegt bij de beoordeling of de norm is overschreden, valt ook te lezen in aanwijzing 12 van ‘Aanwijzingen inzake externe contacten van rijksambtenaren’. ‘Verder geldt dat in de hedendaagse tijd privéuitlatingen, onder andere door gebruik van social media, sneller in verband kunnen worden gebracht met het werk als ambtenaar. De identiteit van de ambtenaar en de relatie tot diens ambtelijke functie kan soms onbedoeld worden achterhaald. Ambtenaren dienen zich van dit risico bewust te zijn.’

Geen compleet overzicht

Maar wanneer kan van een ambtenaar terughoudendheid worden verwacht bij de uitoefening van grondrechten? Chakor wil concrete voorbeelden, vanuit jurisprudentie, hiervan en die krijgt ze ook van Van Huffelen, al wijst die erop dat de wetgever mede koos voor één algemene normstelling vanwege de ‘gevarieerdheid van casusposities’. Of sprake is van een overtreding van artikel 10 van de Ambtenarenwet 2017 verschilt per concrete situatie. ‘Een compleet overzicht van wanneer terughoudendheid wordt verwacht is dus niet te geven’. In de ‘Aanwijzingen externe contacten rijksambtenaren’ worden wel een aantal factoren genoemd die meewegen, zoals de afstand tussen de functie van de betrokken ambtenaar en het beleidsterrein waarover de uitlatingen zijn gedaan. Ook is er de politieke gevoeligheid van de materie en het tijdstip waarop de uitspraken worden gedaan. Daarnaast gaat het om de wijze waarop uitspraken zijn gedaan en de voorzienbaarheid van de schadelijkheid ten tijde van de uitspraken. Verder is van belang: de ernst en duur van de door de uitspraken ontstane problemen voor de dienstvervulling van de ambtenaar of het functioneren van de openbare dienst, voor zover deze in verband staat met diens dienstvervulling.

Enige voorzichtigheid

In de jurisprudentie komen deze factoren ook terug, aldus de staatssecretaris. Een zaak waarbij het verband tussen werk en het onderwerp van de uiting zwaar meewoog in het oordeel dat sprake was van een schending van artikel 10 Ambtenarenwet 2017 speelde bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Een gedetacheerde ambtenaar deed uitlatingen op Twitter over ISIS. Dat raakte aan het functioneren van de openbare dienst. Een ander voorbeeld gaat over een concerncontroller die de gemeenteraad voorafgaand aan besluitvorming over zijn persoonlijke visie op de financiële situatie van de gemeente informeerde. Oordeel van de rechter: over de grens van het toelaatbare. Omdat het om grondrechten gaat betrachten rechters bij hun beoordeling enige voorzichtigheid. Die heeft ook de Adviescommissie grondrechten en functie-uitoefening. Daar moet de werkgever ‘Rijk’ advies vragen alvorens een maatregel op te leggen.

Gesprek voeren

Maar wie beoordeelt nu in eerste instantie of een ambtenaar Artikel 10 van de Ambtenarenwet heeft overtreden, willen de Kamerleden weten. Als er aanleiding toe is, moeten ambtenaren zich jegens hun werkgever wel verantwoorden over de afwegingen en keuzes die zij maakten. ‘Het is dan aan de werkgever om te beoordelen of er sprake is van een overtreding van geldende wet- en regelgeving’, legt Van Huffelen uit. ‘Het kabinet vindt het van groot belang dat ambtenaren en hun leidinggevenden in dit soort situaties het gesprek met elkaar voeren over wat de ambtenaar bezighoudt. Daarbij kunnen alle perspectieven ter sprake komen. Volgens het kabinet zouden alle inspanningen erop moeten zijn gericht om samen tot een handelingsperspectief te komen.’ Bij een overtreding kan de werkgever de ambtenaar aanspreken, waarschuwen of een straf opleggen.

Hoor- en wederhoor

Een adviesaanvraag bij de Adviescommissie grondrechten en functie-uitoefening (AGFA) is bij het rijk in ieder geval verplicht. Zowel de betrokken ambtenaar als de werkgever worden dan gehoord. Een ambtenaar kan met vragen terecht bij vertrouwenspersonen, integriteitscoördinatoren of bedrijfsmaatschappelijk medewerkers. Daarnaast kan de ambtenaar voor belangenbehartiging terecht bij een vakbond of rechtsbijstandsadviseur. Ook kunnen rijksambtenaar zich bij een meningsverschil wenden tot het Rijksloket advies en bemiddeling arbeidszaken (RABA) of, als de werkgever een straf wil opleggen, tot de Geschillencommissie. Tot slot kan de ambtenaar een geschil altijd voorleggen aan de kantonrechter.

Betrokkenheid 'groot goed'

Op de vraag of Van Huffelen, zoals Zeger van der Wal, ook verwacht dat uitingen en protestacties onder ambtenaren vaker zullen voorkomen en dat met name ‘de jonge generatie ambtenaren meer de neiging voelt zich uit te spreken over maatschappelijke kwesties’, antwoordt ze dat het kabinet bij ambtenaren ‘een grote betrokkenheid bij de publieke zaak’ ziet. Die betrokkenheid uit zich soms ook buiten het eigen dossier of het eigen werk. ‘Het kabinet juicht betrokkenheid van alle ambtenaren, ongeacht generatie, toe en ziet dit als een groot goed. Deze bevlogenheid past bij de overheid die we willen zijn. Uiteraard mag het functioneren van de overheid hierdoor niet in gevaar komen. Daarbij zal het soms zoeken zijn naar de juiste balans.’