‘Trots op ambtenaren met een mening’

Waar Friese ambtenaren zich wel mogen uiten als privépersoon, maar niet als ambtenaar, vindt de Amsterdamse wethouder P&O Hester van Buren dat die moeilijk zijn te scheiden. Een handreiking moet de actievoerende ambtenaar handvatten bieden.

Boekje te buiten

Onlangs was het weer zover. Opschudding over ambtenaren die publiek hun mening uiten. Deze keer ging het om Friese provincieambtenaren die een brandbrief ondertekenden die het kabinet opriep meer te doen ter bestrijding van klimaatverandering. Volgens Gedeputeerde Staten gingen zij daarmee hun boekje te buiten: zij mogen als burger hun mening ventileren, maar als ambtenaar ­moeten zij zich daarvan onthouden. Vier ambtenaren moesten op het matje komen. Een ‘berisping’, mocht het van gedeputeerde Eke Folkerts (bedrijfsvoering, BBB) echter niet worden genoemd.

Objectieve advisering

‘In hun werk voor de provincie vragen wij van ambtenaren om objectiviteit’, ­antwoordde GS op vragen van BBB-­fractievoorzitter Abel Kooistra, tevens beleidsmedewerker stikstof bij LTO Noord. Activistische boodschappen van ambtenaren zouden volgens hem het functioneren van het openbaar bestuur kunnen schaden en het vertrouwen van burgers aantasten in overheid en democratie. En hij vond GS aan zijn kant: ‘Het is aan bestuurders en politici om naar buiten te treden over politieke onderwerpen. Van onze ambtelijke dienst verwachten wij binnenskamers professionele en objectieve advisering en waar nodig tegenspraak.’

Dicht betrokken bij beleid

Staatsrechtsexperts verschillen van mening over de kwestie. De Leidse hoogleraar staatsrecht Wim Voermans vindt dat GS de ambtenaren hun vrijheid van meningsuiting ontnam en dus in strijd met de Grondwet handelde. Maar de Nijmeegse hoogleraar staatsrecht Hansko Broeksteeg wijst op artikel 10 van de Ambtenarenwet en het belang van de functie van de betrokken ambtenaren: hoe lager zij in de organisatie staan en hoe minder zij inhoudelijk betrokken zijn bij het beleid dat zij in het openbaar kritiseren, hoe groter hun vrijheid. Deze ambtenaren zijn volgens hem dicht betrokken bij beleid dat hun oproep raakt. Na deze reacties hield het college van GS voet bij stuk.

Veel betrokken ambtenaren

Om een mouw te passen aan de ­bewegingsruimte van actievoerende ambtenaren publiceerde de gemeente ­Amsterdam eind vorig jaar de handreiking ‘Ambtenaren en actievoeren, hoe zit dat?’. Daar bleek behoefte aan, nadat ambtenaren die lid zijn van Extinction Rebellion aan demonstraties meededen. ‘Ambtenaren hebben vrijheid van meningsuiting’, zegt verantwoordelijk wethouder Hester van Buren. ‘We hebben een ambtseed en een gedragscode, maar hoe ga je daarmee om? Het is belangrijk erover te spreken met je leidinggevende. Het blijft maatwerk, maar we wilden wel enkele handvatten meegeven om afspraken over te maken. We hebben hier nu eenmaal veel betrokken ambtenaren. En daar zijn we ook trots op.’

Helder en duidelijk

Ook de gemeenteraad roerde zich enkele malen, maar onduidelijkheden die daar werden benoemd, zijn volgens Van Buren naar tevredenheid van de raad in de handreiking meegenomen. ‘Er ligt nu een handreiking die voor iedereen helder en duidelijk is.’ Ook over wanneer je er intern over in gesprek gaat met je leidinggevende of Bureau Integriteit. ‘Het is altijd handig om het met je leidinggevende en te bespreken. De verantwoordelijkheid ligt bij beiden.’ Je bent altijd ambtenaar, maar je mag ook een mening hebben, zegt ze. ‘Ook op social media. Het gaat om de manier waarop, dus niet rechtstreeks ­tegen het beleid van de gemeente in.’

Flexibel document

Van Buren lijkt het ambtenaarschap en de privépersoon moeilijk te scheiden, zoals Friesland kennelijk voorschrijft. ‘Dat lijkt me vreemd. Je bent ambtenaar. Het is dan heel ingewikkeld om twee petten op te zetten. Je zou je over landelijke klimaatbeleid moeten kunnen uiten.’ Is het wenselijk dat een ambtenaar in Amsterdam zich vrijer mag uiten dan in Friesland? ‘Het is beter als iedereen er op dezelfde manier in zit. Het is interessant om het daarover te hebben.’ Wordt de nieuwe landelijke handreiking dan niet leidend? Die is breder, gaat ook over je ‘intern’ uitspreken, weet Van Buren. ‘Onze handreiking gaat specifiek over het uiten van je mening buiten de organisatie. Landelijk ben je loyaal aan de Grondwet en de ­koning. Bij ons ben je ook loyaal aan het ­gemeentebestuur. Gemeenteambtenaren zijn directer bij het beleid betrokken en zichtbaarder voor de burger. Maar onze handreiking is een flexibel document.’