Slim met pensioen

Gemeenten kampen met vergrijzend personeel. Maar geen oudere ambtenaar staat te trappelen om op te stappen. Dat kost je veel te veel geld. Ede, Nijmegen en Zwolle boeken succes met vertrekregelingen op maat. ‘Er kan meer dan de meeste mensen denken.’

‘Praten over vroegpensioen is in deze tijd taboe’, zegt Abvakabo FNV-bestuurder Bert de Haas. ‘Maar een gemeente die moet inkrimpen, laat liever een oudere werknemer vervroegd met pensioen gaan dan dat ze een jongere op straat zet.’

Gemeenten kampen immers met taakstellingen, met boventalligheid, met onevenredig veel oudere ambtenaren en onevenredig weinig jongeren. Veel gemeenten denken daarom na over manieren om oudere ambtenaren te stimuleren om te stoppen, maar weten niet precies hoe ze dat in het vat moeten gieten. De ambtenaar die vrijwillig opstapt, gaat er doorgaans financieel fors op achteruit (zie kader op volgende pagina). Dus bestaat daarvoor weinig animo.

‘Een werknemer gaat alleen weg als zijn inkomen voldoende is. Ik heb de indruk dat gemeenten denken dat er niets meer mogelijk is op het gebied van vervroegd uittreden’, zegt Bianca Jaggan, directeur van Proambt, een adviesbureau voor pensioen en inkomenszekerheid voor ambtenaren en politieke ambtsdragers. ‘Het is inderdaad allemaal behoorlijk veranderd de laatste jaren, maar er zijn best mogelijkheden.’

Zo introduceerde de gemeente Ede dit jaar het ‘leeftijdsarrangement’. ‘Net als andere gemeenten worden we voor substantiële bezuinigingen geplaatst’, zegt Henny de Rijke, senior adviseur P&O. ‘De boventalligheid kunnen we met het huidige mobiliteitsniveau niet oplossen. Het gaat nu om 130 van de 800 medewerkers. Dan moet je passende maatregelen nemen. De uitstroom is beperkt, de interne mobiliteit eveneens en de arbeidsmarkt zit op slot. Zeker voor oudere werknemers is de arbeidsmarkt weerbarstig. Die kun je niet gemakkelijk in twee jaar tijd van werk naar werk helpen. We hebben een maatregel bedacht die past bij goed werkgeverschap.’

Ambtenaren die tussen 1 juli 2014 en 31 december 2016 62 jaar worden, kunnen in Ede gebruikmaken van het leeftijdsarrangement. Ze moeten zelf ontslag nemen. Degenen die dit willen, moesten dit voor 1 juli van dit jaar aangeven. Ook moesten ze aangeven wanneer ze precies zouden vertrekken. ‘Daar kan de organisatie op anticiperen. Zo komen we niet voor verrassingen te staan’, zegt De Rijke.

Anderhalf jaarsalaris
Wie in Ede vertrekt zodra hij 62 is, krijgt eenmalig een bedrag mee ter grootte van anderhalf jaarsalaris, gebaseerd op het salaris op 1 juli 2014. Het bedrag wordt, na verrekening met de fiscus, netto gestort op de rekening van de medewerker. Het bedrag is deels bedoeld als compensatie voor de inkomstenderving, deels voor de kortere pensioen­opbouw. Voor iedere maand dat iemand na zijn 62e wacht, levert hij 2,5 procent in. Rijke: ‘Zolang je werkt heb je immers nog salaris en bouw je pensioen op. Bovendien is het financiële rendement voor de gemeente navenant minder.’

Ede schakelde een onafhankelijk lokaal financieel adviesbureau in dat voor alle geïnteresseerde medewerkers individueel de consequenties voor het besteedbaar inkomen berekende. Daarbij werd niet alleen gekeken naar de eigen pensioen­opbouw, maar ook naar de AOW, het inkomen van een eventuele partner en persoonlijke omstandigheden.

‘In de praktijk laat het gros van de vertrekkers straks het ABP-keuze­pensioen alvast ingaan’, zegt De Rijke. Het advies aan de ambtenaren in kwestie was om ook als het niet nodig is minimaal 10 procent van het keuzepensioen op te nemen. De Rijke: ‘Door het lijntje met het ABP niet te verbreken, behoud je je rechten op het voorwaardelijke pensioen. Dat kan al gauw duizenden euro’s per jaar schelen.’

De regeling in Ede is een succes; 90 van de 130 ambtenaren die ervoor in aanmerking komen, maakt er gebruik van. Maar er hangt wel een prijskaartje aan. De gemeente betaalt een extra belastingheffing, een strafheffing, van 52 procent. Desondanks is het leeftijdsarrangement voor de gemeente financieel voldoende aantrekkelijk. ‘Al speelt mee hoe het gaat met de her­bezetting. Wij zijn er steeds van uitgegaan dat zo’n 75 procent van de vrijkomende personeelsformatie linksom of rechtsom kan worden toegerekend aan de formatiereductie. Ongeveer 25 procent moet worden herbezet via reguliere instroom of doorstroom’, zegt De Rijke.

Wijnheffing
De strafheffing – ook wel Wijnheffing genoemd omdat staatssecretaris Wijn hem invoerde – werd tegelijk met de Wet VPL (Vroegpensioen en Levensloop) ingevoerd. De heffing is bedoeld om eerder stoppen met werken te ontmoedigen. Werkgevers die zorg dragen voor een aanvulling of overbrugging tot het pensioen betalen over de totale ontslagvergoeding een heffing van 52 procent.

Er is één uitzondering: als de ontslagvergoeding wordt gestort als ABP-Extra pensioen geldt de strafheffing niet over het deel dat binnen de fiscale ruimte blijft. ‘Dat was tot voor kort een goede oplossing’, zegt Jaggan. ‘Toen kon dat, omdat er meer fiscale ruimte was dan nu. Inmiddels liggen het percentage pensioen dat je opbouwt en de wettelijke fiscale ruimte steeds dichter bij elkaar, waardoor extra opbouwen steeds moeilijker wordt. In 2014 was het al niet veel en in 2015 kan het vrijwel niet meer.’

De VNG vroeg eind vorig jaar aan staatssecretaris Weekers om een tijdelijke ontheffingsregeling. ‘De aanhoudende economische crisis heeft diepe sporen achtergelaten in het personeelsbestand van gemeenten’, aldus de VNG. ‘De bezetting staat onder grote druk en het beeld van een vastgelopen sectorale arbeidsmarkt domineert. Er is geen nieuwe instroom van jonge medewerkers en alleen ambtenaren die met pensioen gaan of van wie de tijdelijke aanstelling afloopt verlaten de organisaties.’ De staatssecretaris wees het verzoek af. Alleen in individuele gevallen kan een werkgever andere afspraken maken met de Belastingdienst. Jaggan: ‘Dan heb je het meestal over situaties waarbij er sprake is van niet functioneren of van onenigheid over het te voeren beleid. Stel dat dat speelt bij een of twee ambtenaren. Dat zet geen zoden aan de dijk.’

Bij een reorganisatie kan vaak niet worden voldaan aan de kwalitatieve toets, zodat bij ‘vrijwillige’ regelingen vrijwel altijd sprake is van de Wijnheffing. De Haas: ‘De opstelling van het kabinet is zo dogmatisch. Ouderen die willen stoppen en het niet mogen. Jongeren die aan het werk willen en het niet kunnen.’ Toch raadt Jaggan gemeenten die een regeling willen treffen aan om vooraf te gaan praten met de Belastingdienst.

Zachte landing
In Nijmegen maakten vorig jaar veel oudere ambtenaren gebruik van een regeling. De gemeente reageerde alert toen vorig najaar duidelijk werd dat het kabinet paal en perk wilde stellen aan de stamrecht­vrijstelling. Tot 1 januari 2014 konden ontslagvergoedingen onbelast worden weggezet bij een verzekeraar of als bankspaarproduct en betaalde de werknemer pas belasting als hij periodieke uitkeringen ontving. Sinds dit jaar moet hier direct belasting over worden betaald. Op de valreep, op 1 december 2013, nam de gemeente afscheid van 115 ambtenaren tussen de 60 en 63 jaar. Omdat dat moment voor de meeste ambtenaren ook nogal onverwacht kwam, was er veel aandacht voor coaching en begeleiding, zodat de kersvers gepensioneerden een zachte landing konden maken.

‘We stonden voor een enorme taakstelling’, zegt P&O-adviseur Bet Ratering. ‘Eind 2016 zouden er 200 fte’s minder moeten zijn. Bij ons is de gemiddelde leeftijd 48, dus er zijn heel veel oudere ambtenaren. We hebben onderzocht wat we hun konden aanbieden. Dit kon nog net. Na 1 januari zou het een stuk minder aantrekkelijk zijn.’

De 115 ambtenaren gingen met pensioen en kregen van de gemeente een bedrag mee om hun salaris aan te vullen tot 70 procent van hun laatste loon plus de gemiste pen­sioenopbouw. De meesten kozen ervoor om dat bedrag om te zetten in een bankspaarproduct. Dat zou netto per maand meer opleveren dan een storting in ABP-Extra.

‘Een extern bureau, Proambt, heeft individuele berekeningen gemaakt en de mogelijkheden naast elkaar gezet’, aldus Jacqueline Soetekouw, adviseur informatie en innovatie. Soetekouw benadrukt overigens dat er geen sprake was van een gouden handdruk. ‘Beide partijen hebben een offer gebracht, de ambtenaren en de gemeente.’

Nijmegen is tevreden met de uitkomst. ‘Ons vertrekarrangement heeft een geweldige mobiliteit op  gang gebracht’, zegt Ratering. ‘Al na zes weken zagen we effect. Er waren zeven jongeren geplaatst, tien boventallige medewerkers hadden een andere functie en er waren veertien personen intern doorgestroomd.’

Generatiepact
En in 2015? Voor gemeenten die niet bereid zijn de strafheffing te betalen, is de keus beperkt. ‘Het generatiepact’, oppert De Haas. ‘Dat zijn we overeengekomen in de cao. Het is een oplossing die door de sector is bedacht.’

Het generatiepact is, politiek correct geformuleerd, een ondersteuning voor ouderen om langer te blijven werken. Maar evengoed zou je het een regeling kunnen noemen ter ondersteuning van ouderen die vervroegd willen uittreden. Iemand gaat voortaan 80 procent werken, krijgt een aanvulling om de inkomensderving deels te compenseren, waardoor het salaris op 90 procent uitkomt, en de pensioenopbouw is 100 procent.

Een variant waarbij iemand nog minder gaat werken is ook mogelijk. Dan is het een 50-70-100-regeling in plaats van 80-90-100. Dat kan al vanaf 55-­jarige leeftijd. ‘Het kan oudere medewerkers helpen om de eindstreep te halen en je creëert ruimte voor een jongere medewerker’, zegt De Haas. ‘Zolang iemand minstens 50 procent blijft werken, is de strafheffing niet van toepassing.’

Verschillende gemeenten hebben inmiddels voor het generatiepact gekozen of oriënteren zich hierop. Bijvoorbeeld de gemeente Zwolle. ‘We werken eraan’, zegt hoofd HR Marcella Rijkschroeff. ‘Het sluit aan bij de behoeften van onze organisatie. De helft van het geld dat je bespaart kun je gebruiken als bezuiniging, de andere helft om jonge medewerkers een baan aan te bieden.’

‘Voor gemeenten is het generatiepact een goede manier om tot fte-reductie te komen en tegelijkertijd te verjongen’, aldus Jaggan. ‘Het is een interessante regeling. Als je tien ambtenaren hebt die voor de 50-70-100-regeling kiezen, heb je vijf fte’s gerealiseerd. Bovendien hebben jongeren meestal een lager salaris dan de ouderen die voor de regeling hebben gekozen.’

Demotie
Ook demotie kan een oplossing zijn, vindt Jaggan. ‘Een lagere functie, minder verdienen, en de pensioenopbouw handhaven op het oorspronkelijke niveau. De cao biedt vaak die mogelijkheid.’Ze wijst erop dat het keuzepensioen van ABP ook veel mogelijkheden biedt. Met het keuzepensioen kunnen mensen variëren. Ze kunnen kiezen voor een hoge uitkering in de jaren totdat ze AOW krijgen en een lagere uitkering daarna. Of voor aanvankelijk een lagere uitkering, omdat ze daarnaast nog blijven werken, en een hogere als ze volledig met pensioen zijn. ‘Je moet creatief met de mogelijkheden omgaan. Wij zijn bezig met allerlei nieuwe rekenmodellen. Er kan veel meer dan de meeste mensen denken.’

Vrijwillig opstappen is duur
Natuurlijk kan een individuele ambtenaar zelf besluiten dat het wel mooi geweest is. Gebruikmaken van de FPU is er weliswaar niet meer bij – toetreden kan dit jaar voor het laatst – maar dan is er nog altijd het keuzepensioen van ABP. Alleen is dat financieel niet voor iedereen haalbaar. Het pensioen wordt eerder uitgekeerd, dus het moet over meer jaren worden uitgesmeerd. De pensioenopbouw stopt intussen. En het vervelende is dat de AOW langer op zich laat wachten dan vroeger. Hetzelfde geldt voor het belastingvoordeel voor ouderen. Het moment waarop mensen geen premies meer betalen, waardoor ze in de eerste schijf geen 36 procent meer afdragen, maar 18 procent, is ook opgeschoven. En dan nog een tegenvaller: de AOW-toeslag voor mensen met een partner die weinig tot niets verdient, is voor degenen die in 1950 of later geboren zijn afgeschaft. Weinig animo dus bij ambtenaren om vrijwillig het bijltje erbij neer te gooien.