‘De vis begint te stinken aan de kop’

In meerdere onderdelen van het ministerie van VWS is de werkvloer niet veilig. Dat blijkt uit het FNV-onderzoek ‘De vis begint te stinken aan de kop’ naar omgangsvormen bij het ministerie van VWS. De vakbond noemt deze conclusie ‘schokkend’.

Kwart overweegt vertrek

Te veel werknemers bij VWS hebben te maken met pesten, intimidatie, discriminatie en andere vormen van ongewenst gedrag, is de conclusie van het rapport. Vooral bij de onderdelen Agentschap CIBG (uitvoeringsorganisatie), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en de Plaatsvervangend Secretaris Generaal Directies (PSGD) ervaren mensen een onveilige werkomgeving. Een kwart van de werknemers overweegt van werkgever te veranderen door de omgangsnormen.

Manifest en petitie

Het rapport is gebaseerd op een enquête van de FNV die door ongeveer 600 ambtenaren op het ministerie werd ingevuld. Om de cijfers te onderbouwen interviewde de vakbond ook tientallen ambtenaren over hun ervaringen. Een manifest wordt vandaag aangeboden aan leden van de Tweede Kamer met een dringende oproep aan de politiek om de sociale veiligheid te vergroten en de positie van rijksambtenaren die last hebben van grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer te verbeteren. Ook is de vakbond een petitie gestart om die oproep te ondersteunen.

Leidinggevende 'veroorzaker'

De rol van leidinggevenden is cruciaal. Zij zouden een veilig werkklimaat moeten bieden, maar blijken in ruim 60 procent van de gevallen juist de veroorzaker van het grensoverschrijdend gedrag. In plaats van rolmodel te zijn, geven leidinggevenden vaak juist niet het goede voorbeeld. Veel werknemers geven aan leiderschap en daadkracht te missen: ze pakken daders onvoldoende aan. De gevolgen zijn volgens het rapport zeer groot, want bijna iedereen (97 procent) die met grensoverschrijdend gedrag te maken heeft ervaart negatieve gevolgen: vooral stress en minder goed functioneren. Ook blijkt het een belangrijke bron van ziekmelding te zijn, wat weer kan leiden tot langdurige uitval (burn-out). ‘We zijn ervan geschrokken dat 24 mensen die grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt als gevolg hiervan nadenken over suïcide!’

Doofpotcultuur schadelijk

Investeren in een veilige werkvloer zien medewerkers onvoldoende terug. Van de ondervraagden geeft 38 procent aan dat er voorlichting over wordt gegeven en 35 procent geeft aan dat het management niet het goede voorbeeld geeft. Volgens bijna de helft van de respondenten wordt er niet goed opgetreden tegen ongewenst gedrag. Van de mensen die grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt geeft 90 procent aan zich niet gesteund te voelen door de organisatie. ‘Ook zien we dat werknemers het zwijgen opgelegd krijgen van hun manager. Dat zorgt voor een doofpotcultuur en leidt tot extra schadelijke gevolgen voor de werkenden.’

Leidinggevenden met 'empathie'

De vakbond heeft naar aanleiding van de bevindingen een gesprek gehad met de Arbeidsinspectie (NLA). Die heeft aangegeven een onderzoek te zullen instellen en is bezig met de voorbereiding daarvan. In het manifest roept de FNV de landelijke politiek dus op om ervoor te zorgen dat de rijksoverheid goed werkgeverschap waarmaakt. Als eerste zouden dan leidinggevenden die onveiligheid veroorzaken en in stand houden moeten worden vervangen door leidinggevenden ‘met empathie’. Een cultuuromslag is noodzakelijk. ‘Alle leidinggevenden moeten geschoold worden in het creëren van een veilige werksfeer en in het effectief optreden als grensoverschrijdend gedrag zich voordoet.’

Ingrijpen van bovenaf

Eisen zijn verder de mogelijkheid tot ingrijpen van bovenaf als meldingen binnen een ministerie niet afdoende worden opgepakt. Externen zouden meldingen van werknemers (ook uit het verleden) objectief moeten onderzoeken en beoordelen. Vakbonden, OR en de personeelsraadgever zouden deze externen moeten selecteren. Procedures tegen mensen die ontslagen dreigen te worden of op non-actief zijn gezet door hun melding zouden moeten worden opgeschort. Alle leidinggevenden, vertrouwenspersonen, maatschappelijk werk, HR-adviseurs, OR en de personeelsraadgever zouden getraind moeten worden in het herkennen van signalen van mensen die denken over suïcide.

Onbevreesd werken

In een bijbehorend persbericht spreekt FNV-vicevoorzitter Kitty Jong van een ‘angstcultuur’ en een ‘giftige werksfeer’ bij onderdelen van het ministerie. ‘De verhalen die wij kennen doen op geen enkele manier onder voor de excessen bij de publieke omroep. Het is alarmerend dat zich tot aan de top toe daders bevinden. Dat zijn nu juist mensen die het goede voorbeeld moeten geven. De rijksoverheid heeft bovendien een voorbeeldfunctie voor andere werkgevers.’ Wat er bij VWS is geconstateerd noemt Jong ‘zeer ernstig, maar niet uniek’. ‘Vergelijkbare problemen spelen ook bij andere ministeries, gemeenten en provincies. En dat terwijl we ambtenaren keihard nodig hebben om de maatschappij draaiend te houden. Rijksambtenaren moeten onbevreesd hun werk kunnen doen.’

Verantwoordelijkheid nemen

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) is 'geschrokken van de resultaten', laat een woordvoerder weten aan het ANP. 'Sociale veiligheid is belangrijk bij ons. We betreuren het dat niet iedereen dat ervaart. Daar moeten we alert op blijven. We zijn een grote organisatie met ongeveer 2800 medewerkers. Als dit soort signalen er zijn, moeten we die serieus nemen.' Rabin Baldewsingh, de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR), vindt het tijd voor de ambtelijke top van alle ministeries om stappen te zetten tegen ongewenst gedrag, discriminatie en racisme, zegt hij tegen het ANP. 'We moeten dit serieus nemen. De ambtelijke leiding moet als de wiedeweerga verantwoordelijkheid nemen en met een indringend stappenplan komen.'

Zoveelste signaal

Baldewsingh constateert dat het FNV-onderzoek het 'zoveelste signaal is dat past in een trend'. Hij verwijst naar eerdere voorbeelden van ongewenst gedrag bij onder meer de ministeries van Buitenlandse Zaken en Sociale Zaken en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Baldewsingh zegt ook al in het verleden te hebben gepleit voor een onderzoek naar wangedrag op alle twaalf ministeries. 'Dat hebben ze niet aangedurfd, dan zie je dat dit soort dingen bekend worden.' Vorige week had een rijksbrede enquête over racisme en discriminatie onder 4500 ambtenaren van het ministerie van Binnenlandse Zaken volgens de coördinator ook al 'dramatische uitkomsten'.

Ruimte voor verhalen

'Zorg dat melders zich gehoord en gesteund voelen, bij VWS en bij alle andere organisaties die een rapport hebben liggen of hieraan werken', zegt Mariëtte Hamer, regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld, in een reactie op het rapport tegen het ANP. Daarna kan volgens haar worden ingezet op het voorkomen van dit soort missranden.  Volgens haar is het 'essentieel' dat organisaties over wie zulke rapporten gaan 'ruimte creëren voor de ervaringen en de verhalen achter de cijfers'. 'Een enquête invullen is iets anders dan je ervaring daadwerkelijk delen of melden, daar is al een zekere mate van sociale veiligheid voor nodig.' Een toename van het aantal meldingen is volgens Hamer vaak een eerste teken dat er verandering gaande is. Hamer komt in april met een nieuwe handreiking met handvatten voor de aanpak van cultuurverandering.