‘De overheid doet niet aan censuur’

‘Ik acht het juist van belang dat ambtenaren zich kunnen uitspreken binnen de daartoe gestelde grenzen’, schrijft demissionair BZK-staatssecretaris Alexandra van Huffelen (D66) in antwoord op vragen van het inmiddels uit de Tweede Kamer verdwenen lid Wybren van Haga over de oproep tot een ambtenarenprotest tegen de verkiezingsuitslag in Amsterdam.

Geen censuur

De demonstrerende Amsterdamse ambtenaren wilden laten zien dat zij de ambtseed serieus nemen, dat zij er voor alle burgers zijn, pal staan voor de rechtsstaat en de Grondwet en bereid zijn bij schendingen daarvan het werk neer te leggen. Van Haga had gevraagd of de minister personen die vergelijkbare oproepen en uitspraken doen op sociale media ‘actief te (laten) monitoren en waar nodig te censureren’. ‘Het oproepen tot een bijeenkomst valt onder het demonstratierecht en de vrijheid van meningsuiting die gelden voor alle mensen’, stelt Van Huffelen echter. Ze gaat dus niet sociale media monitoren op dergelijke oproepen. ‘Daarnaast doet de overheid niet aan censuur.’

Desinformatie en misleiding

Van Haga had gevraagd of de minister kon uitleggen waar de stelling dat ‘ambtenaren bereid moeten zijn het werk neer te leggen wanneer zij niet iedereen gelijk mogen behandelen’ op is gebaseerd, ‘aangezien er helemaal geen sprake van is dat ambtenaren mensen niet langer gelijk mogen behandelen?’. Volgens hem was er sprake van ‘desinformatie’ en ‘misleiding’: ‘hoe gaat u acteren op deze verspreiding van gevaarlijk nepnieuws en onderkent u dat dergelijke stemmingmakerij een gevaar oplevert voor de sociale cohesie en de veiligheid in de samenleving?’

Hypothetische situatie

Van Huffelen wijst erop dat ambtenaren wettelijk verplicht zijn mensen gelijk te behandelen, want dat staat in de Grondwet. De protesterende ambtenaren hadden juist aangegeven bereid te zijn het werk neer te leggen als zij in strijd met deze verplichting zouden moeten handelen. ‘Dit betreft een hypothetische situatie, waarvan de gevolgen pas kunnen worden beoordeeld als die situatie zich daadwerkelijk voor zou doen. Los daarvan is het uitgangspunt dat het bestempelen van desinformatie als zodanig primair geen taak van overheden is.’

Regels voor ambtenaren

Verder was de demonstratie niet gericht tegen de verkiezingsuitslag, benadrukt Van Huffelen, en zijn er voor ambtenaren ook regels gesteld voor het uiten van hun mening. Al kan daar verschillend over worden gedacht, zoals vorige week bleek in de discussie over een aantal Friese ambtenaren die een brandbrief hadden ondertekend tegen de (achterblijvende) uitvoering van het landelijke klimaatbeleid. Het Friese provinciebestuur vindt nog steeds dat zij niet in hun hoedanigheid als ambtenaar hun mening mogen ventileren. Van Huffelen wijst erop dat ambtenaren zich te houden hebben aan de Ambtenarenwet en de Gedragscode Integriteit Rijk. Zij moeten zich onthouden van het uitoefenen van hun recht op vrijheid van meningsuiting, vergadering en betoging als ‘de goede vervulling van hun functie of de goede functionering van de openbare dienst, voor zover deze in verband staan met hun functievervulling, niet in redelijkheid zou zijn verzekerd’.

Eigen afweging

Dit kan per situatie verschillen, vervolgt de staatssecretaris, en allerlei factoren kunnen meespelen, zoals maatschappelijke gevoeligheid van het onderwerp, de betrokkenheid van de ambtenaar bij het onderwerp, en het moment en de manier waarop ambtenaren opvattingen kenbaar maken. ‘Het is aan de individuele ambtenaar om deze aspecten mee te nemen in de afweging tot (openbare) uiting, zoals deelname aan een demonstratie of protest. ‘Hiervoor hoeft geen toestemming vooraf te worden gevraagd. Dit heeft te maken met het verbod op censuur.’

Beoordeling achteraf aan werkgever

Als er toch aanleiding toe is, dienen ambtenaren zich jegens hun werkgever wel te verantwoorden over hun afwegingen en keuzes. ‘De werkgever beoordeelt dit per situatie waarbij alle omstandigheden zorgvuldig worden gewogen.’ In het geval van de protesterende Amsterdamse ambtenaren is het dus ook aan de werkgever om te beoordelen of er door deelname aan de bijeenkomst een grens is overschreden, aldus Van Huffelen. De Amsterdamse wethouder Hester van Buren liet destijds al weten dat de demonstratie geen actie vanuit de gemeente Amsterdam is. ‘Medewerkers die hieraan deelnemen doen dat in hun eigen tijd en moeten hier vrij voor nemen.’

Handreiking Ambtenaar en grondrechten

De demonstratie vond plaats in de lunchpauze. Er was dus ook geen sprake van werkweigering, wat Van Haga suggereerde. Van Huffelen wijst ook op de lopende discussie over ambtenaren die zich uitspreken. Deze speelde al rond de klimaatprotesten en onlangs nog over het conflict Israël/Gaza. Vlak voor de Kerst is dan ook de handreiking ‘Ambtenaar en grondrechten’ uitgebracht. ‘Deze biedt medewerkers en leidinggevenden op basis van de bestaande regelgeving en gedragsregels handvatten om hiermee om te gaan.’

Politieke neutraliteit

Omdat Van Haga in het licht van de demonstratie ook de neutraliteit van het ambtenarenapparaat ter discussie stelt, schrijft Van Huffelen dat het belangrijk is dat ambtenaren in hun werk politiek neutraal zijn en blijven. ‘In Nederland werken ambtenaren zonder politieke binding en ongeacht de eigen politieke voorkeur voor het algemeen belang. Dat past ook bij ons democratische bestel, de ministeriële verantwoordelijkheid en het gegeven dat Nederland geen wisseling van de ambtenaren kent bij een nieuwe regering.’

Objectief adviseren

Waar de bewindspersoon verantwoordelijk is voor het politieke besluit, hebben ambtenaren een ondersteunende, adviserende en uitvoerende rol. Ze adviseren objectief en zo volledig mogelijk en ‘zorgen voor een transparant en goed besluitvormingsproces’, vervolgt Van Huffelen. Als de politieke weging tot een ander besluit leidt dan geadviseerd, voeren ambtenaren uit wat politiek is besloten. Bij onbedoelde gevolgen van een politiek besluit dienen ambtenaren signalen terug te leggen bij de bewindspersoon, zodat die het besluit kan heroverwegen, gaat ze verder. ‘Een en ander laat onverlet dat ambtenaren persoonlijke meningen en voorkeuren kunnen hebben en daar, binnen gestelde grenzen, uiting aan kunnen geven.’