‘We moeten niet te voorzichtig zijn’

Minister Ollongren over lokale democratie en woningmarkt

In de hectiek rond Prinsjesdag heeft minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken drie kwartier in haar agenda weten vrij te maken. Nou ja, dat wordt door allerhande last minute akkefietjes van binnenlopende ambtenaren uiteindelijk een half uur. Niet heel vreemd. Waar onder haar voorganger Plasterk het departement BZK steeds verder leek te worden uitgekleed, kreeg Ollongren bij haar aantreden een jaar geleden het omvangrijke en ingewikkelde dossier Omgevingswet erbij. Plus aanpalende ruimtelijke vraagstukken.

Om een versnipperd gesprek te voorkomen staan in dat halve uur twee van haar belangrijkste speerpunten op de agenda. Over het vlottrekken van de woningmarkt wil Ollongren graag praten, maar eerst gaat het over de versterking van de lokale democratie nu gemeenten steeds meer taken op zich zien afkomen. Een proces dat begon met de decentralisaties jeugd,?werk en?zorg en wordt gevolgd door de Omgevingswet, de?energietransitie en de overgang naar aardgasvrije wijken.?‘En dat gaat allemaal niet vanzelf’, erkent Ollongren, ‘ook omdat de politieke context de laatste jaren erg is veranderd. Lokale partijen, bijvoorbeeld, zijn een heel grote speler in de politieke arena geworden.’

Daarnaast kloppen steeds meer burgers aan de deur van het gemeentehuis om taken over te nemen of om meer inspraak op te eisen.?‘De lokale democratie is sterk, maar heeft wel onderhoud nodig.’ Ze geeft een voorbeeld: ‘Als we heel eerlijk zijn, zien we nog te vaak dat?burgerparticipatie?voor gemeenten iets is dat slechts hoeft te worden afgevinkt. Zo van: dat?hebben we ook gedaan en we hebben goede argumenten waarom we het tóch doen zoals we het oorspronkelijk zelf hadden voorgesteld.

Dat proces wil je omkeren.?Zo moet het tenslotte ook bij de Omgevingswet gaan werken: voordat je?überhaupt?je hele plan?gaat?ontwikkelen,?moet je?vragen waar?bij de planontwikkeling?rekening mee moet worden gehouden. Je krijgt dan een?heel ander type dialoog met mensen. Betrokkenheid vooraf in plaats van bezwaren achteraf.’

Virus
Dat kan onder meer door ruimte te geven aan het?Right to Challenge; het recht van burgers om taken van de overheid over te nemen als ze denken dat slimmer of goedkoper?te kunnen doen. De?minister?wil het aantal gemeenten dat burgers deze mogelijkheid aanbiedt verdubbelen tot?zo’n tweehonderd in 2022. ‘Omdat ik denk dat het bij deze tijd past om mensen de ruimte te geven en zelf verantwoordelijkheid te laten nemen. Ik zie veel voorbeelden waar dat goed gaat.


Die nog zichtbaarder maken is belangrijk, want dan zullen ook andere gemeenten door dat virus worden aangestoken.?Per saldo wordt je beleid er beter van. In de oude?structuren zit een zekere mate van bureaucratisering.?Je doet iets op een ­bepaalde manier omdat het altijd zo is ­gedaan. Als je daar doorheen breekt, dan?krijg?je betere resultaten.’?

Maar hoe krijg je raadsleden, ambtenaren en politieke ambtsdragers zo ver dat ze meegaan in die nieuwe manier van werken,?‘waarbij zo min mogelijk vanuit de ivoren toren beleid wordt bedacht en gemaakt, maar zo?veel mogelijk met je gemeente,?met?je gemeenschap’?

Een betere inhoudelijke toerusting van raadsleden en politieke ambtsdragers is een van de instrumenten die de minister inzet om die lokale democratie te versterken.?Binnenlandse Zaken heeft onder meer geïnvesteerd in een digitale leeromgeving.?Ollongren: ‘Raadsleden?moeten in de gelegenheid worden gesteld om opleidingen te volgen?en?goede ondersteuning?krijgen.’ Ook al om te voorkomen dat?raadsleden verzuipen in hun werk.

Raadsleden moeten het werk kunnen doen in het beperkte aantal uren dat er voor staat, vindt de minister. ‘Je kunt?aan mensen niet vragen een nóg groter deel van hun gewone werk op te offeren voor het raadswerk, want dan krijg je een verkeerde selectie.?Dan krijg je?alleen?mensen?in de raad?die er tijd voor hebben. Mensen die het misschien wel zouden wíllen doen, maar denken?dat het?niet te combineren?is met werk of?gezin,?haken af. Dat zou niet goed zijn.’?

Vooral raadsleden van kleine gemeenten (tot 14.000 inwoners) verdienen in Ollongrens ogen een hogere vergoeding. Ze ontvangen nu nog geen derde van wat een raadslid in een gemeente van tussen de 40.000 en 60.000 inwoners krijgt.?‘Die verschillen zijn niet gerechtvaardigd. Ze besteden niet minder uren aan het raadswerk. Ik wil dat verschil graag oplossen en met mij velen. De vraag is alleen hoe we dat in financiële zin gaan?doen.’ Binnenlandse Zaken heeft als eerste stap 10 miljoen euro beschikbaar gesteld. Over een structurele oplossing wordt nu met de VNG gesproken.   

Meer lef
Dan de woningmarkt. Gemeenten en provincies willen het huidige woningtekort van circa 100.000 huizen oplossen met binnenstedelijk bouwen, maar volgens Ollongren?komen ze er daar niet mee.?Een half jaar geleden riep?ze gemeenten op meer ‘lef’ te tonen, door vaker de groene?randen van de stad op te zoeken.?Een uitspraak die in menig gemeentehuis de wenkbrauwen deed fronsen.?‘Dat was net vóór?de gemeenteraadsverkiezingen’, nuanceert?Ollongren. ‘Ik hoopte dat het?thema wonen in de?verkiezingen en vooral daarna bij de collegevorming hoog op de agenda zou komen te staan. Nou, dat doet het inmiddels wel. Deze zomer kon je geen krant openslaan of het ging?daarover.’

Toch gaat het volgens de laatste cijfers met de nieuwbouw nog niet snel genoeg. Insiders schatten dat de productie in 2018 en 2019?net?onder de 70.000 blijft steken, waar een minimum van 75.000 is?vereist?om het tekort op te lossen.

Ollongren hoopt dat de aangekondigde aanpassingen in de Crisis- en Herstelwet de?bouwprocedures zullen versnellen.?‘Verder denk?ik
dat gemeenten creatiever?moeten zijn om?meer?tijdelijke woonmogelijkheden te realiseren. En heb ik de provincies gevraagd om?nog eens?echt goed te kijken naar de plancapaciteit.?We moeten gewoon alles uit de kast halen.’ En nee, dus niet alleen binnenstedelijk. ‘Ik vind dat je?ook naar de randen van de steden moet kijken, naar de regio’s. En?ook over de grenzenvan je eigen gemeente om meer plek?voor nieuwbouw te?realiseren.’

Ollongren is niet bang dat dat de overgang naar verplicht aardgasloze nieuwbouw het aantal opgeleverde woningen zal drukken. ‘Wij hebben als rijk tegen de bouwers gezegd: jullie weten dat? gasloos?eraan komt, laten we nu gewoon een datum stellen. Alle ontwikkelaars en gemeenten koersten allang op aardgasvrij. Bovendien: als een nieuwbouwproject door deze maatregel niet van de grond komt, kunnen we er een mouw aanpassen. Er zijn nu nog maar drie gemeenten die om een dergelijke uitzondering hebben gevraagd. Al sluit ik niet uit dat er nog een enkeling bijkomt.’?

Onbetaalbaar
Veel bouwers denken daar overigens genuanceerder over. Ze vrezen dat de extra kosten voor verduurzaming ­sommige nieuwbouwprojecten onbetaalbaar maken. Ook voorzien ze problemen bij hoogbouw, waar voortaan een warmte-koudeopslag?nodig is. Dat vereist ondersteuning van de gemeente en?vaak?tijdrovende procedures.?‘We moeten met z’n allen niet te voorzichtig zijn’, reageert Ollongren. ‘We gaan van dat Groningse aardgas af, ­willen?überhaupt van fossiele brandstoffen?af.?Dat is?niet iets wat we?hier?in ­Nederland alleen doen, dat?proces loopt? wereld­wijd. Natuurlijk loop je?daarbij ook?tegen?nieuwe?problemen aan.?Dat moeten we per geval in de praktijk oplossen. Er zijn?wel meer redenen waarom de bouw in de vertraging schiet. Het kan ook te maken met een tekort aan mensen. Of?tekort?aan materialen. Nou,?we?zijn?er?in Nederland gewoon ­hartstikke goed in om dit soort logistieke knelpunten op te lossen.’  

Een ander logistiek knelpunt vormt de?ontsluiting van de geplande nieuwbouw. Die vormt voor gemeenten en provincies een serieuze extra kostenpost. Noord-Hollands gedeputeerde Joke Geldhof pleitte er onlangs al voor de?extra?miljarden aan btw die het rijk?dankzij alle?nieuwbouw int maar daarvoor aan te wenden.

‘Een origineel idee, maar zo werkt onze begrotingssystematiek helaas niet’, lacht Ollongren.?‘Het is?veel belangrijker?om de planning van nieuwbouw en de ontsluiting ervan goed op elkaar af te stemmen. Daarom ­praten Cora van Nieuwenhuizen?[minister ­Infrastructuur en Waterstaat, red],
Stientje?van Veldhoven?[staatssecretaris Infrastructuur en Waterstaat]?en ik?juist ook?sámen in die regio’s. Het heeft?natuurlijk?geen zin om na te gaan denken over een?nieuwe woonwijk, en?vervolgens?niet over hoe?de?mensen daar zouden moeten komen.’??

Ingrijpen
Bouwen lost niet alles op. Ook systemen zullen moeten veranderen. In Amsterdam?loopt?de wachttijd voor een sociale huurwoning?inmiddels?op
tot?bijna twintig jaar.?‘Dat noem ik niet meer een wachtlijst’, beaamt Ollongren. ‘Daar moet je ingrijpen. In Amsterdam en een heleboel andere steden is er geen enkele doorstroming meer in de woningmarkt. Er zit een prop in. Daarom ben ik zo hard met de?middenhuur?bezig, waardoor er weer keuze voor mensen ontstaat. We gaan nu de markttoets aanpassen, zodat woningbouwcorporaties die?middenhuur?voor hun rekening kunnen gaan nemen als er geen marktpartijen voorhanden zijn. En we zetten in op meer starterswoningen.’

Een deel van die starterswoningen moet worden gerealiseerd via een?revolverend fonds voor? binnenstedelijke transformatie, waarvoor het rijk 38 miljoen euro beschikbaar stelt.?‘Dat is de basis’, stelt?Ollongren. ‘We praten daar ook over met provincies en private partijen. Bij binnenstedelijke transformatie heb je vaak een onrendabele top, een eerste investering die nodig is. Daar is dit fonds een oplossing voor.’?

De bouwachterstand ontstond in de financiële crisis.?Hoe kan de bouw?de volgende?economische dip?beter overleven??‘Dat is een?heel?goed punt’, erkent Ollongren. ‘De bouw?is een conjunctuurgevoelige sector. Je zou willen dat de nieuwbouwproductie niet helemaal stopt als?het economisch wat minder gaat.?We zoeken naar antwoorden op die vraag. Bij de vorige crisis was er grote uitval van de vraag en verhuisde niemand omdat ze een restschuld voorzagen. Door verplicht aflossen een de maximale hypotheek te begrenzen op de waarde van de woning wordt de woningmarkt geleidelijk schokbestendiger.’

Naar meer antwoorden wordt nog gezocht. ‘Nu is iedereen vooral bezig met bouwen, bouwen, bouwen.’ Lachend: ‘Maar dat is inderdaad precies het gevaar.’